Мемлекеттік басқарудың тиімділігін арттырып, азаматтардың шешім қабылдау үдерісіне қатысуына кең жол ашуға бағытталған бастаманың бүгінгі беталысы қандай? Осы сауалға жауап іздегенде түрлі пікір алдыңыздан шығады. Сарапшылар сайланған әкімдердің 70%-ы осы лауазымға алғаш рет аяқ басқанын, олардың 97%-дан астамы халықтың тікелей дауыс беруі арқылы сайланғанын, өңірдегі әкімдердің орташа жасы 43 жасқа дейін төмендеп, жаңарған кадрлар буыны айқын сезіле бастағанын алға тартады.
Бұл ретте халық өзі сайлаған әкімге сенім артып, жергілікті деңгейдегі мәселелерге белсене араласу мүмкіндігі арта түскенін, жаңа сайланған әкімдер ішінде өзін-өзі ұсынған азаматтар барын ескерсек, «биліктен тыс келетін» тұлғалардың мүмкіндігі молайғанын, әкімдерге ауылдық бюджеттердің кірісін көбейту, ауыл шаруашылығы техникасын алуға құқық беру, жергілікті аппаратты күшейту сияқты жаңа тапсырмалар жүктелуін оң бетбұрыс ретінде атауға болады.
Сол секілді саяси үдерістің бүгінгі қарқынына сыни тұрғыдан қарайтын пікірлер легі де ара-тұра айтылып қалады. Пікірлердің дені әкімдерді тікелей сайлау маңызды қадам болғанымен, олардың әлі де толық дербестікке ие емес екенін, бюджет және қаржылық тәуелсіздік толық қалыптаспағанын, әкімдердің жергілікті ресурстарға тәуелділігі, өңірлік әкімдер мен орталық билік арасындағы ықпал сынды мәселелер бар. Бұл туралы қоғам белсендісі Нұрлан Асқарұлының пікірі төмендегідей.
«Сайлау алдында әкімдердің пайдаланатын ресурстары мен мүмкіндіктері ашық болуға тиіс. Кандидаттардың бағдарламасын жариялауы, бюджеттің қалай бөлінетіні нақты көрсетілуі керек. Азаматтық қоғам жергілікті мониторингті нығайту мақсатында тұрғындар әкімдердің жұмысына толық араласып, есеп талап ете алуы қажет. Бұл тұрғыда бұқаралық түсіндіру жұмыстары әлі де болса кемшін. Ауыл тұрғындары әкім сайлау мен жергілікті басқару жүйесі туралы толық ақпаратқа ие болғаны жөн. Әкімдерді тікелей сайлау реформасы – жергілікті басқаруды демократияландырудағы серпінді қадам. Бірақ формальды өзгерістен гөрі нәтиженің нақты көрінуі маңызды. Ауыл жергілікті дамудың алаңы, әкімнің жұмысы сайланумен ғана шектелмеуге тиіс. Ауыл тұрғындарының нақты проблемаларын шешіп, өмір сапасын арттырған әкім – шынайы жеңімпаз. Міне, осы бағыттағы нақты шешімдер мен іс-шаралар ауыл әкімдерін саяси субъектіден «қызметші» дәрежесіне көтеруге мүмкіндік береді».
Бірқатар сарапшы әкімдер сайлауы мемлекет пен қоғам арасындағы байланысты нығайтудың маңызды тетігі әрі осы арқылы тұрғындар өз елді мекендерінің дамуына тікелей ықпал ете алады деп есептейді. Жүйе толық жолға қойылу үшін уақыт керек.
«Орта Азия елдерінің ішінде еліміз ауыл әкімдерін сайлауды бірінші болып қолға алды. Меніңше, Президент бастаған бұл реформа бірте-бірте нақты ісімен көрінген жаңа саяси көшбасшыларды халық алдына алып шығады. Мемлекеттік басқаруда тәжірибесі, нәтижесі, жеткен жетістігі бар заманның жаңа көшбасшыларын қалыптастырады. Бұл үдеріс алдағы уақытта қоғамдық сана мен саяси мәдениетті мүлдем басқа сатыға көтереді. Халық сөздің емес, істің адамдарын бірден танитын деңгейге келеді. Соған қарап баға беріледі. Ауыл әкімдерін сайлау реформасы елімізді сатылап өзгертетін, демократия қағидаттарын мықтап орнататын, ең бастысы, елімізді саналы, өркениетті демократияға бастайтын бірден-бір жол болуы керек», деп пікір білдірді саясаттанушы Бауыржан Серікбаев.
Ашық ақпарат көздерінде елдегі әкім сайлауларының барысы мен қорытындысына қатысты толымды әрі тың ақпарат аз. Дегенмен бірқатар өңірдегі биылғы сайлау нәтижелеріне қатысты ресми мәліметтер көрсетілген. Мәселен, Жамбыл облысында биыл 38 ауылдық округ әкімі сайланса, олардың 63,2%-ы – бұл қызметке жаңадан келгендер.
«Әкімдерді сайлау арқылы таңдау кадрлық әлеуеттің артуына өте үлкен әсер етеді. Оны Жолдауда Президенттің өзі де атап өтті. Бізде әкімдер корпусы жаңарып жатыр. Сайланған ауыл әкімдерінің 70 пайызы – бұрын-соңды мемлекеттік қызметте істеп көрмеген кадрлар. Биылдан бастап жаңа жүйеге біржола көшіп жатырмыз. Заңнамаға жаппай өзгеріс мен толықтыру енгізілмек. Бұдан былай еліміздегі барлық ауыл-кенттің, ауданның және облыстық маңызы бар бүкіл қаланың әкімдері жергілікті тұрғындардың тікелей сайлауы арқылы ғана қызметке келеді. Оларды бұрынғыдай облыс басшылары өз бетінше таңдай алмайды. Бұл, әрине, оң шешім. Себебі бұл – саяси көзқарасты жандандыру, саяси модернизацияға демократиялық қағидаттарды ұстануға байланысты алғашқы қадамдардың бірі», дейді заңгер Олжас Есенбай.
Өңір-өңірде өткен аудан әкімдерін сайлау үдерісі халықтың сенімін нығайтып, көңілдегі үмітін жаққандай. Әкім сайлауына қатысты ақпараттарды саралай отырып, Алматы облысының тұрғыны Гүлжанар Шойынбекованың әлеуметтік желіге жазған пікірін көзіміз шалды. Зейнеткер бұл механизмді құптайтынын, осы арқылы әкімдік пен қарапайым жұртшылық арасында берік көпір орнай түскенін тілге тиек еткен.
«Жуырда біздің Райымбек ауданына жаңа әкім сайланды. Өз ауданымыздан шыққан іскер азамат Дастан Құдабаевты ел бірауыздан қолдап, дауыс берді. Осындай маңызды сәттен шет қалмас үшін мен де даусымды қостым. Елдің, жердің жайын білетін, халықтың өмір тынысымен етене таныс адамдардың ел басқарғаны жақсы ғой. Сенім артқан азаматымыз кез келген мәселені халықпен ақылдаса отырып жүзеге асырады деп үміттенемін. Әрине, ел ішінде түрлі пікір айтыла береді ғой. Кейде ел басқарған азаматтардың еңбегі көрінбей жатады. Ел басқару – оңай шаруа емес. Осының бәрін ауызбіршілік пен ынтымақ, әділдік пен түсіністік бар жерде еңсеруге болады», дейді Г.Шойынбекова.
Жуырда Алматыда Парламент Мәжілісі жанындағы Қоғамдық палатаның кезекті отырысы өтіп, «Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару және өзін-өзі басқару туралы» заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасы талқыланған еді. Аталған басқосуда Мәжіліс депутаты Айдос Сарым: «Кейінгі екі-үш жылда ауыл, аудан әкімдерін, үлкен шаһар әкімдерін сайлай бастадық. Олар саяси өмірмен қатар бюджеттік өмірге аяқ басып жатыр. Сайланған депутаттар мен сайланған әкім бір-бірімен қалай жұмыс істеуі керек? Олардың халыққа берген уәдесі, сайлауалды бағдарламасы бар. Бірқатар сайланған ауыл, аудан әкімдерін жиынға арнайы шақырдық. Олардың үнін тыңдау маңызды. Аймақтардың тынысы кеңеюге тиіс. Меніңше, мықты заң осындай қатынастардың негізін жасайды. Мәселен, аудандық, қалалық, облыстық бюджет қоғамның назарындағы үлкен мәселе болуы керек. Сол кезде жемқорлық азаяды, талап өзгереді, сонда ғана біз осы қазір республикалық дәрежеде болып жатқан үлкен өзгерістерді аймаққа жеткізе аламыз», деп пікір білдірді.
Дәл осы жиында Ұлттық экономика вице-министрі Бауыржан Омарбеков әкімдердің сайлауалды бағдарламасы мен берген уәдесіне қатысты нақты тетіктер мен жауапкершіліктің болмауы мәселе туындатып отырғанын айтқан еді. Заңда ұсынылған тың өзгерістер өзін-өзі басқару институттарын дамытуға, биліктің ашықтығы мен есептілігін арттыруға бағытталған.
Қалай айтқанда да, әкімдерді халықтың өзі сайлауы – еліміздің демократиялық даму жолындағы маңызды бетбұрыс. Бұл – билік пен қоғам арасындағы сенімді нығайтатын, ашықтық пен есептілікті арттыратын нақты қадам. Әрине, жаңашыл бастама болған соң, жүйеде бірқатар кемшілік пен түзетуді қажет ететін тұстар бар. Дегенмен уақыт өте келе бұл олқылықтар реттеліп, ауылдық басқару жүйесі шынайы халық мүддесіне жұмыс істейтін деңгейге жетеді деген сенім зор.
АЛМАТЫ
