Халық пен билік диалогын дамыту, байланысын нығайту – қазіргі күннің басты талабы. Пікірлердің алуандығы алауыздыққа апармай, керісінше бір мақсат, бір мүдде төңірегінде тоқайласу керек. Азаматтық қоғамның алғышарты да – осы. Бұл тұрғыда азаматтық қоғам институттарының қатарында кәсіптік одақтар аталады. Өйткені халықтың маңызды бөлігін құрайтын жұмысшылардың мүддесін қорғайтын кәсіподақтар еңбек дауларын дабыраға айналдырмай шешуде, түсінбеушілік туған жағдайда тараптарды мәмілеге келтіруде бітімгерлік қызмет атқарады.
Арғы тарихын ақтарсақ, Англияда trade union болып құрылған бұл ұйым жұмысшылардың мүддесі мен құқығын қорғауды басты мақсаты етіп алды. Содан бері қоғамда зор күшке ие болған кәсіподақ талай түйткілді мәселелердің түйінін тарқатуға сеп болды. Жұмыс берушінің алдында жұмысшылардың мәртебесін көтеріп, тең дәрежеде санасатындай жағдайға жеткізді. Тіпті жұмысшылар мен жұмыс беруші арасындағы келіспеушілік пәтуамен аяқталмаса, кәсіподақ наразылық танытып, өз мүшелерін ереуілге бастап шығудан да тайынбайды. Мәселен, биыл жаһан жұртының құлағын елеңдеткен оқиға SAS авиакомпаниясы пилоттарының ереуілін атауға болады. Швеция, Дания және Норвегияның пилоттары жалақыларын көтеруді талап етіп, 26 сәуірден бастап 2 мамырға дейін жұмысқа шықпай қойған. Авиакомпания қызметкерлерінің еңбекақылары Скандинавияда жоғары табыс екеніне сендіргісі келгенімен, кәсіподақ бұл мәлімдемені жоққа шығарып, алған беттерінен қайтпаған. Сөйтіп SAS авиакомпаниясы 4000 рейсін тоқтатуға мәжбүр болған және екінші тоқсанда 126 млн доллар шығынға батқан. Содан амалсыздан кәсіподақтың дегеніне көніп, пилоттардың жалақысын 3,5%-ға көтеру туралы жаңа келісімшарт жасаған. Дәл осы сияқты Англиядағы метрополитен қызметкерлерінің, Италиядағы алыс қашықтыққа жүк тасушы көліктер жүргізушілерінің, АҚШ-тағы мұнайшылардың ереуілдерін мысалға келтіруге болады. Бұл митингтердің бәрінің басында жұмысшылардың мүддесін қорғап, табандылық танытқан кәсіподақ көшбасшылары жүрген.
Халықаралық тәжірибеде кәсіподақтың қандай беделді, азулы ұйым екені көпке аян. Осы өлшеммен алғанда біздің елде халық кәсіподақтың қуатын, құдіретін әлі толық түсіне қоймаған секілді. Оның бір себебі – Кеңес уақытында кәсіподақтарды жұмысшының мүддесін қорғайтын ұйымнан туған күн, мерекелерде ақша жинайтын адам деңгейіне түсіріп жіберуі болар. Өкінішке қарай, көп кәсіпорын, мекемелерде кәсіподақ әлі де сол дәрежеде екені жасырын емес.
Жұмысшылар алғаусыз сеніп, арқасүйеуі қажет кәсіподақтардың жұмысы хақында білу үшін Қазақстан Кәсіподақтар федерациясының өкілі Назгүл Әзтаевадан сұрап көргенімізде, ол кәсіподақ жұмысының бітімгерлік бағытында едәуір ілгерілеушілік барын алға тартты. Нақтырақ айтқанда, кәсіподақтар ұжымдық еңбек дауларының азаюына ықпал етіп, 2017 жылмен салыстырғанда 2018 жылы жұмыс бабында туындайтын жанжалдардың саны 2,5 есеге қысқарыпты. Ал жалпы 5 жылда еңбек даулары 14 есеге кеміген екен.
Жоғарыда әлем елдеріндегі кәсіподақтардың әлеуетіне тоқталып, олардың өз мүшелерінің мүддесін қорғауда іс насырға шауып бара жатса, митингтер ұйымдастырудан да тайсалмайтынына мысалдар келтірдік. «Кәсіптік одақтар туралы» заңды бір шолып шықсақ, біздің кәсіподақтар әлеуеті мол ұйымдар сияқты болуға шамасы барын байқадық. Мәселен, аталған заңның 21-бабында «Кәсiподақтар Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес ереуілдер, бейбiт жиналыстар, митингiлер, шерулер, пикеттер және демонстрациялар ұйымдастырады және өткiзеді» деп көрсетілген. Бірақ бізде кәсіподақтар жұмысшы қауымның әлеуметтік мәселелерін шешуде айтарлықтай табандылық танытқаны шамалы. Әлде, біз байқамай жүрміз бе? Алысқа кетпей, тек «Арселормиттал Теміртауды» алсақ. Әр еңбек дауы шыққан сайын кәсіподақ шешуі тиіс мәселеге не облыс әкімі, не премьер-министр араласып жүреді. Бәлкім бұл жұмыс берушілердің кәсіподақтарды өзіне тең әріптес санамауының нәтижесі шығар?
Бұдан бөлек, сенбіліктерге, есепке алу шараларына, көптеген жиындарға орта толтыру үшін жұмылдырылатын қарапайым мұғалімдердің мүддесін қорғауда кәсіподақтардың қауқарсыз екені рас. Бұдан басқа да қызметкерлер еңбек жағдайын жақсарту туралы мәселесін айтып, алдымен кәсіподақтарға емес, бірден облыс әкіміне немесе Үкіметке жүгінеді. Оның бір көрінісі – жақында ғана Атыраудағы жұмысшылардың жаппай наразылық танытуы. Осы туралы бізге саясаттанушы әрі Кәсіподақтар федерациясы төрағасының орынбасары Ерлан Саиров айтып берді. «Бастапқы кезде инвесторлармен келісімшарт жасасқанда мемлекеттің кейбір мүдделері ескерілмеген. Шетелдің инвесторлары, азаматтары жұмыс істейтін компанияларда Қазақстанның кәсіподақтары жоқ. Бұл сондай еңбек ұжымдарында нәпақасын тауып жүрген қазақстандықтардың мүдделерінің толық қорғалмауына, еңбек шартының дұрыс реттелмеуіне алып келеді» деді ол.
Кәсіподақтың негізгі миссиясы – әлеуметтік еңбек қатынастарын реттеу. Бұл – тұрақтылықтың, халық пен билік арасындағы ынтымақтың маңызды факторы. Егер кәсіподақтар сол миссиясын толық атқарса немесе жұмыс берушілердің алдында мәртебесін жоғары көтере алса, талай еңбек дауының алдын алуға болар еді. Себебі еліміздегі әлеуметтік зерттеулер көптеген ірі кәсіпорындардың өзінде басшылық кәсіподақты заң талап еткен соң ғана ұстайтынын немесе тілалғыш қызметкерді тағайындайтынын анықтаған.
