Өткенде белгілі қаламгер Сауытбек Абдрахманов Абайдың Иван Буниннен аударған бір өлеңі туралы «Egemen Qazaqstan» газетіне зерттеу мақаласын жариялады.
«Буниннің уайымы мен Абайдың пайымы» атты жазбасына арқау болған «Қорқытпа мені дауылдан» аталатын туындыны бұрын хакімнің өлеңі ретінде жаттағанымыз есімізде. Сөйтсек, аталған жырды Бунин 1888 жылы небәрі 18 жасында жазыпты. Онысы осы жылдары Ресейден шығатын «Неделя» апталығының «Книжки недели» қосымшасында басылғаны, басылым Семей кітапханасына түсіп тұрғаны, Абай әдебиеттегі жылт еткен жаңалықты содан оқып аударғаны тайға таңба басқандай көрсетілген. Сөз арасында Сауытбек Абдрахманов: «Өлеңнің басты идеясы – адам ғұмырын нөсер дауылы мен жарқыраған күні астасып, алмасып жататын табиғат құбылыстарымен салғастыру, тіршілікте күйініш пен сүйініштің, қайғы мен қуаныштың қоса қабат жүретінін айта отырып, өмірдің мәні өзгерісте, қозғалыста, жаңаруда, жаңғыруда, тоқыраудың түбі тоқтау деген ойды жеткізу» деп түйеді. Бунинде «Не пугай меня грозою: Весел грохот вешних бурь!» деп басталатын төрт шумақты хакім Абай дәлме-дәл мағынасын сақтай отыра қотарған.
«Қорқытпа мені дауылдан,
Дүрілдеп тұрса тау мен сай.
Шатырлап тұрған жауыннан
Жарқылдап тұрса түскен жай» деп бір кетеді Абай тәржімасында. Төрт-ақ ауыз осы бір жыр хакім сөзінің қазақ поэзиясына қаншалықты әсер еткенін көзі қарақты оқырман анық сезеді.
«Ышқына соққан дауылға
Құмартушы ем жасымда.
Нөсерлеп құйған жауында
Қызығушы ем жасынға» дейді Қасым Аманжолов. Абайдан соң Алаш мұратын арқалаған ұлы рух сарбаздары Мағжандардың шығармаларын кеңестік жүйе кейінгіге жеткізбей үзіп тастаса да, алдындағы осындай ұлы үлгілерге қарап бой түзеген Қасымдар әрі-сәрі болмағанға ұқсайды. Алғашқы жыр кітабына «Дауыл» деп ат қойған ақында осы сарындас, мазмұндас өлеңдер жетерлік. Керісінше, қысастық шеңгелдеген сайын рухтағы қарсылық та соғұрлым буырқана түсетіндей көрінеді «Дауыл» жырында. Абай үлгісінен қуат алған ақын дауыл мен жайдың оты бойында барын әйгілеп, өлеңге ұлттық реңк үстеп, Сарыарқасын кіріктіреді. «Шыр айналды шаңырақ, Сықырлады сырғауыл. Бұрқырады бар аймақ, Соқты ышқына көк дауыл» дейді.
Хакім тәржімасының әр шумағы өлшеммен өз міндетін атқарып тұр. Басы артық сөз жоқ. Бірінші шумағы дауылдағы тау мен сайдың үрейлі кезеңіне тап келген жауын мен жарқылдаған жайдың көрінісі. Екінші шумақта осы бір сұрапыл да өткінші, табиғат мейірімін төгетіні айтылады. «Көк торғындай аспан – көк, Білемін, жайнап ашылар. Исі аңқыған бәйшешек, Түрленіп жерді жасырар» дейді. Демек қорқатын ештеңе жоқ. Өмірдегі ең басты қорқыныш үшінші, төртінші шумақта:
«Қорқытпайды қар мен мұз,
Өзге нәрсе қорқытты.
Ойсыз, доссыз, бақытсыз,
Жыбырлақпен өмір өтті.
Сондықтан қайғы қат-қабат,
Қарап тұрмын сендерге,
Атасы басқа, өзі жат,
Жалғыз жанша жат жерде». Иә, бұл бұған дейін де жыраулар поэзиясында қылаң берген жалғыздық. «Қаумалаған қарындас, қазақта бар да, менде – жоқ» немесе «жалғыздықпен болдым дос» деген Махамбет. Қорқыттан басталған шексіз жалғыздықтың бас-аяғы жоқ. Қазақ жазба әдебиетінің атасы Абай шығармашылығында даралана түскен жалғыздық жалғаса, тамырласа келе Есенқұл Жақыпбектің ел аузында «Алдай-ау, алдай, алдай-ауына» да көшкенін көреміз. Абайдың «Исі аңқыған бәйшешек, Түрленіп жерді жасырар» дегеніндей, Есенқұл: «Қара тас, сенен қорықпаймын, Сенен де кейде от шығар. Қара жер, сенен қорықпаймын, Саған да жазда шөп шығар», деп түйеді. Есенқұл ақынның:
«Арманым алда бұлыңғыр,
Орманым ол да сылыңғыр.
Жапырақтарын жанымның,
Білдірмей біреу жұлып жүр.
Өмірдің өгей пендесі-ай,
Өлеңнің шертіп қылын бір
Өзіңді-өзің жылындыр.
«Аға» – деп барсаң ағаңа,
Ағаңның көңілі көкте жүр.
«Бауыр» деп барсаң бауырға,
Бауыры оның көк темір.
Туысқанға – туа жат,
Жолдасыңа – жүре жат
Менен де осы өтті өмір», дегені Абайдың «ойсыз, доссыз, бақытсыз – жыбырлақпен өмір өттісін» қайта тірілтіп тұрған жоқ па? Дауыл емес, жалғыздықтың алдында дәрменсіз адам. Оның да жауабы Абай да тұр. Бірақ ол басқа әңгіме.