Абай мұрасы және мемлекеттік мүдде

Бірегей еңбектегі Мемлекет бас­шы­сы­ның халыққа, қоғамға бағыт­талған ойла­ры мен идея­­ла­рының өзектілігі уақыт өткен сайын күшейе түспесе, әсте кеміген жоқ. Өйткені автор айтқандай – «Абай сөзі әрдайым ұрпақтың бағыт алатын темір­­қа­­зығына айналуы қажет. Абайды терең тану­­ға баса мән бергеніміз жөн. Абайды тану – адамның өзін-өзі тануы. Адамның өзін-өзі тануы және үнемі дамып отыруы, ғылымға, білім­ге басым­дық беруі – кемел­діктің көрі­нісі. Интел­­­лектуалды ұлт дегеніміз де – осы».

Расында, мәңгілік ескірмейтін Абай мұрасы біздің заманымызда қазақ ұлтының жаңа сапасын қалыптастыруға қызмет етеді, оның шығармаларындағы ой-тұжы­рым­дар әрбір жастың бойында хал­қы­на, елі мен жеріне деген патриоттық сезім­ді орнықтырады. Демек, хакім Абай еңбек­­­те­рінің нәрін өскелең ұрпақтың санасына сіңіру және өмірлік азығына айналдыру – ұлтты жаңғыртуға жол ашатын маңызды қадамның бірі, деп тұжырымдайды Пре­зи­дент. Сондықтан азаматтарымыздың көзі ашық болсын десек Абайды оқуға, ақын өлеңін жаттауға кеңес береді. Біз елді, ұлтты Абайша сүюді үйренуіміз керек. Осылайша ақын мұрасын бүгінгі ел хал­қы­на жаңа ұстаныммен, бұл жолы өзіміз өмір сүріп отырған замана талабына барынша бейімдеп жеткізуді мұрат тұтқан салмақты еңбек қазіргі қоғам қажеттілігін қамтыған бірқатар тұғырнамалық өзекті бағдарларды алдымызға тартады.

Жаңғыру. Өткеннен қол үзбей жаңа құнды­лықтарға ұмтылу. Дей тұрсақ та, өткен­нің бәрі таза, кіршіксіз, айырылу­­ға қимастай ардақты бола бермейтіні белгілі. Сол себепті алдымен Абайдың өзін ашын­­дыр­­ған, таптаурын, жадағай, жағымсыз әдеттері­­мізден бас тартуымыздың қажет­­­ті­лігі Президент мақаласында тайға таңба басқандай айтылған. Өйткені қазіргі әлем көзді ашып жұмғанша өзгеріп жатыр. Өмірдің барлық тұсында жаңа міндеттер мен талаптар қойылады. Ғылыммен, ақыл-оймен ғана озатын кезең келді. За­ма­на кер­уе­ніне ілесіп, ілгері жылжу үшін сананың ашық­тығын қамтамасыз ету, өркениеттің озық тұстарын ұлттық мүддемен үйлес­ті­ре білу талап етіледі. Мұндай кезде тап­таурын, жадағай әдет­те­рі­мізден бас тартуы­­мыз қажет, дейді мақала авторы. Ендеше, дүниежүзілік қоғамдастықтың ажырамас мүшесі ретінде Қазақстан жа­һан­дық әлеммен қабыспайтын кейбір дағ­­дылар мен әдеттерден арыла отырып, ұлттың дамуына кедергі жасайтын өткен­нің кертартпа тұстарын мансұқтау арқылы жан-жақты жаңғыра алады. Өткен кезеңдерде әбден қанға сіңгендей қа­сі­рет­ке айналған сыбайлас жемқорлық, ысырап­шылдық, орынсыз даңғазалық пен үнемсіздік елдің өркендеуіне кедергі кел­тіреді. Демек өркениетілікке емес өзімшілдікке, зиялылыққа емес зияндыққа, парасаттылық емес пасықтыққа жетелейтін мұндай «ғұрыптардан» арылып, нақты мақсатқа жетуге, білім алуға, саламатты өмір салтын ұстану, кәсіби өнерді игеру, «бес дұшпаныңды біліп, бес асыл іске көну­ді» көздейтін ұлттық прагматизмге шақырады. Осы бағытты алғанда, Абайдың аса терең, ауқымы өте кең ұлағатының бірі – Толық адам. Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұстаған жан. Абай айтып отырған «Толық адам» ағылшын тіліндегі «A man of integrity» түсінігіне сай келеді екен. Яғни өте ілкімді, өзіне сенімді, ізгілік пен жақсылыққа ұмтылатын адам. Демек, ұлы ұстазымыз бұдан екі ғасыр бұрын бүгінгі заманның талаптарын көзбен көргендей айқындап берген. Біздің қоғамда ғана емес, анығы барша әлемде мұндай ұғым мен өлшем азайып бара жатқандай. Десек те, ақ жүректі, асыл текті халқымыз заманның ең бір қиын кездерінде осынау өмірлік философиясынан айырылмағаны қуантады және ел келешегінің кемел екендігіне қапысыз сендіреді. Мұның жарқын дәлелдерінің бірі ретінде жаһандық ковид індетінің ауыр сынағынан өту, одан кейінгі жойқын су тасқынының әкелген зардабы кезінде қарапайым қауымның ауызбірлік танытып, өзара көмек пен құтқару жұмысына жаппай кірісіп, ізгіліктің биік белгісін, жалпыұлттық тұтастығын жариялай білген биік парасатын айтуымыз лазым.

Өткен отыз жылдық кезеңде халқымыз ғасырларға лайық белестерден өте білді. Дей тұрғанмен, белгілі себептерге байланысты негізгі күш-жігер экономикалық, саяси салаларға ойысып, темірқазығы Абай деп танылған рухани құндылықтар екінші қатарда қалып отырды. Ішкі саясатта ұлттық жаң­ғырудан бұрын ұлтаралық келісім жоға­ры тұрды. Ел тұрғындары бүтіндей бір кезең үкіметінің мемлекеттік тілде сөйле­меуі­не де толеранттылық танытып келді. Алайда қазақ қоғамының өзекжарды ой-пікірлері тиісті орындарда естілмей қала беруі ұлттық жаңғыруға емес, әсіресе жас буын арасында көңіл толмаушылық күйге ұласып, теріс әлеуметтік әрекеттерге, соның ішінде шет елдерден келген жат діни ағымдар мен идеологияның қармағына іліну қаупі, лайықты көзқарас пен жұмыс табылмағандықтан, шет елдерге еңбек мигранты ретінде үдере көшу үрдісі байқалды. Осындай өкінішті салдарларды өз заманында сезгендей, ұлы Абай қазақтың әр баласын ұлтжанды азамат етіп тәрбиелеуге, елдікті қадірлеуге шақырды. Ақын мұрасы қазақ ұлтының жаңа сапасын қалыптастыруға қызмет етеді. Президент Абай еңбектерінің нәрін өскелең ұрпақтың санасына сіңіру және өмірлік азығына айналдыру – ұлтты жаңғыртуға жол ашатын маңызды қадамның бірі деп мәлімдеді.

Мемлекет ісіне мүдделестік. «Абай және XXI ғасырдағы Қазақстан» тұғырнамасында халықтың, қоғамның назарына тартылған күре­тамырлы жайттардың бірі – егемен ел ретінде өсіп-өркендеуіміз үшін мем­лекеттілігімізді нығайту қажеттілігі. Бұл бағытта заң үстемдігін орната отырып қоғамдық тәртіпті сақтау баршаға ортақ міндет екені нақты көрсетілген. Өркениетті елдер­­дегідей халықтың билікке деген құр­­меті қалыптаспаса, елдігімізге сын. Мем­ле­кеттің дамуы мен тұрақтылығының ірге­тасын құрайтын осынау ұлы талап – екіжақты сипатқа ие. Яғни мақала авторы нақты атап көрсеткендей, заң үстемдігі, биліктің ашықтығы мен халық алдында есеп беруі жоғары деңгейде болып, мемлекет ісіне азаматтық қоғам өкілдері белсене араласқан жағдайда ғана әділеттілік берік орнығады. Ал әділеттік дәстүр қалыптасқан елдің билігіне халықтың құрметі табиғи түрде орнайды. Демек, елдік мұратты асқақтатып, ұлт бірлігін биіктеткен ұлы Абайдың әділетті қоғам құру идеясы ХХІ ғасырдағы Қазақстан үшін аса құнды әрі өркениетті мемлекет қағидаларымен толық үндестігін мә­лімдеген Президент өзі жариялаған «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжы­рымдамасының дәл осы әділетті қо­ғам идеясын дамыту мақсатымен ұсын­ғанын жеткізеді. Расында, Абай мұра­сы­на зейін қою арқылы азаматтарға, әсіресе, жас­тарға мемлекетті сыйлаудың, әділет­­ті­лік қағидатын ұстанудың мән-маңызын ұдайы һәм үздіксіз түсіндіру қажет.

Дей тұрғанмен, қазіргідей қым-қуыт заманда санаулы адамдар болмаса, Абай кітабын көп ешкім қолына ала қоймайтыны белгілі. Ендеше бұған ынталандыру, тіпті өркениетті жолдармен мәжбүрлеу тәсілдерін қолданған орынды сияқты. Оның бір жолы – барлық мемлекеттік қыз­меткерлердің жұмысқа орналасуда және кейіннен мерзім сайын тапсыратын тест кезіндегі том-том заңдардың санын сәл азайтып, оның орнына Абайдың 4-5 өлеңін, қара сөздерін жатқа білу, жалпы ұлттық көркем әдебиеттен хабардар болу талабын енгізу. Негізі, Абай мұрасы арқылы қазақ көркемсөзі мен мәдениеті арқылы ұлттың жаңа сапасы қалыптаспақ.

Абай және әлемдегі Қазақстан. Президент Қ.Тоқаев жоғарыда аталған мақа­­­ла­сында ұлы ақынды халықаралық ауқым­да таныту мен насихаттаудың маңыз­ды­лығына ерекше назар аударады. Өзінің жеке тәжірибесімен бөлісе отырып автор «қазіргі өркениетті мемлекеттердің барлығы дерлік шоқтығы биік тарихи тұлғаларымен мақтана алады. Бірақ біз ұлы ой­шы­лымызды жаһан жұртына ла­йық­­ты деңгейде таныта алмай келеміз. Неге қазақтың бітім-болмысын, мәдениетін Абай арқылы танытпаймыз?» – деп атап өтті. Өзге жұрт «Қазақ халқы – Абайдың халқы» деп бізге ілтипат білдіріп отырса, зор мәртебе екендігін ескертіп, ақын туын­дыларын шет тілдерге аудару, Қазақ­стан­ның елшіліктері жанынан «Абай орталықтарын» құру туралы мәлімдеді.

Мемлекет басшысының қазіргі кезеңде барынша өзекті болып отырған қоғам­­дық тұрақтылық, отансүйгіштік, ұлттық тұтастық пен рухани қуаттылықты артты­­руды, еліміздің халықаралық қоғамдас­тық­­тағы орны мен беделін нығайтуды көздейтін нақты ұстанымдарын, соның ішінде бұған Абай мұрасы арқылы қол жеткізудің ма­ңыз­дылығы туралы ой-тұжырымын жү­зеге асыру барынша маңызды екені анық. Мысалы, мемлекеттік мекемелерде 2025 жылды «Абай жылы» деп жариялай отырып, оның аясында қызметкерлердің, әсіресе орта және жас буын өкілдерінің Абай шығармаларын оқуын, ақын өлең­де­рін жаттауын ынталандыру өзекті. Рес­публика күні мемлекеттік мейрамы қар­саңында Абай шығармаларын оқу іс-шара­ларын өткізуге болар еді. Бұ­дан бес жыл бұрын Мемлекет басшысы қатыс­­қан Абай өлеңдерін оқу челленджін шетел­дік дип­ломаттар мен лауазымды адамдарға тап­сыра отырып жалғастыру да нәтижелі болар еді. Ақын шығармаларын әлемнің кең таралған тілдеріне, соның ішінде көр­шілес, бауырлас елдердің тілдеріне аудару дәстүрге айналғаны абзал. Осылайша, мақала авторы ұсынғандай шетелдіктердің Қазақстан дегенде бірден Абайдың есімін атайтындай дәрежеге жетуімізге нақты іс-қимыл жасау қажет.

Ресей, Франция, Ұлыбританиядағы елшіліктер жанынан ашылған Абай орта­лықтарының атқарып жатқан жұмыс тәжіри­бесі негізінде аталған орталықтарды ашуды өзге мемлекеттерде жалғастыру, олардың формальды түрде емес, нақты жұмыс істеуіне қол жеткізген жөн. Бұл орайда Қырғызстанның Ош мемлекеттік университеті жанынан ашылған «Абай ауди­ториясы» және «Қазақ тілі мен мәде­ниеті орталығында» қазіргі уақытта 90-нан астам студент қазақ тілі мен әдебиетін, Абай шығармаларымен тереңдей танысып, олардың арасында жыл сайын сәуір айында «Мекенім» атты поэзия байқау дәстүрлі түрде өткізіледі. Жергілікті жас­тар Абай, Махамбет, Мағжан, Мұқағали өлеңдерін жатқа оқиды. «Абай аудиториясы» жұмысының аясында заманауи қырғыз поэзиясы дипломаттардың қатысуымен қазақ тіліне, сондай-ақ қазақ тіліндегі «Әке туралы ой-толғау» кітабы жергілікті кәсіби ма­мандардың күшімен қырғыз тіліне ауда­­рылып жақын күндері жарық көреді. Соны­мен бірге биылғы Абай жылында Ош қала­сында Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің филиалының ашылуы көзделіп отыр.

Мемлекет басшысы – Абайды ұлтымыз­дың мәдени капиталы ретінде насихаттау, өркениетті елдер қазақтың болмыс-бітімін, рухани өресін әлемдік деңгейдегі біртуар перзенттерінің дәрежесімен бағалайтынын, олай болса, Абайды жаңа Қазақстанның бренді ретінде әлем жұртшылығына кеңі­нен таныстыру – бүгінгі ұрпақтың қастерлі боры­шы, деп атап көрсетті.

Мемлекет басшысының «Абай және XXI ға­сырдағы Қазақстан» мақаласында ортаға са­лынған ордалы ойдың бірі – Абай жылы ба­ры­­сында бүкіл халықтың ұлт ұстазы алдында есеп беруі. Бұл өте терең мағыналы жайт. Расында, біз осы уақытқа дейін Абай өсие­тіне қаншалық құлақ астық, қай шамада орындадық, нені түсініп, нені түсін­­бедік, қай кемшілігімізді, мінімізді, осал­ды­ғымызды түзей алдық. Міне, осы сұрақ­тарға ұлт ұстазының алдында есеп бере­тін сәті­міз келді. Ол үшін, әлбетте Абай сөзін игеріп, Абай мұрасын ұғынып, абыздың жанын түбегейлі түсінгеніміз абзал.

Мұхтар Кәрібай,

дипломат

Ош қаласы