Иранда «жаңа күн» қалай тойланады?

Ұлыстың ұлы күнін тек түркі халық­тары ғана емес, парсылар, гректер де атап өтеді. Көктем мерекесін 3000 жылдан бері Балқан түбегі, Қара теңіз аймағы, Кавказ, Орталық Азия мен Таяу Шығыста 300 миллионға жуық адам тойлап келеді.

Иә, Әз-Наурызды әлемнің әр түкпірін­­­де­гі қазақтар да асыға күтеді. Қиырдағы қазақтар өз топырағының дәстүріне сай Наурыз нақыштарын жасайды. Мәселен, Иран Ислам Республикасы ұлық мерекені тойлауға ресми түрде шешім қабылдаған. Олар Наурызды мемлекеттік деңгейде атап өтеді. Тарих беттеріне үңілсек, Наурыз – Жаңа күн, Иран жерінде ежелден ұлттық мереке рәуішінде «Наурыз сұлтани» деп аталып келген. Иран патшалары наурыз­дың алғашқы бес күнін «Әлеумет, Наурыз» деп, жұртшылықты сарай салтанатына шақырып, тілектерін орындайтын болған. Ал наурыздың алтыншы күнін «Өзгеше Наурыз» деп атап, сарай маңындағылар мен қызметкерлерге сый-сыяпат көрсетіп, той-думан өткізген деседі.

Наурыздың екі халыққа да ортақ тұстары жақсылыққа бастау, адамгер­шілікке баулу екенін байқадық. Табиғат, маусым ауысқанда келетін мерекенің негізгі философиясы – өзгеру, жаңару. Ирандықтар Жер-ана оянып, табиғат шаттық пен жарыққа бөленгендей «менің де болмысымды жақсыға өзгерт, мейрім­ділікке, сүйіспеншілікке толтыр» деп тілек айтады. Ең қызығы, Иранда жаңа жылдың ауысу уақыты арнайы белгіленеді. Бұл астрономиялық зерттеу жасалып, арнайы ұйыммен қарастырылады. Мәселен, 1397 жылдан 1398 жылға ауысу Тегеран уақыты бойынша 21 наурызда сағат бірден 25 минут 27 секунд кеткенде жүзеге асады. Осы кезде отбасының мүшелері түгел дастарқанға жиналады. Отырыста парсының ұлы ақыны Хафиздің өлеңдерін оқиды. Отбасының үлкендері кішілерге сыйлық сыйлайды. Одан кейін ағайын-туыс бір-бірінің үйіне қонаққа барады. Осылай 13 күн бойы мереке жалғасады. Елімізде Наурыз қоғамдық жерлер мен көшелерде де тойланса, ирандықтар мере­кені тек отбасы мүшелерімен қарсы алады.

Ұлттық мерекеге айналған бұл күнді Иран қазақтары «Наурыз айт» деп те атайды. Мейрамды асқан шаттық, жылы жүрек, шын ықыласпен күтеді. Үш күн бойы қазақтардың үйлерінде дастарқан жаюлы тұрады. Мереке қарсаңында бір апта бұрын барлық үйдің іші-сыртын тазалап, үй іші түрлі ұлттық нақышпен әшекейленген бұйымдармен әсемделіп, айт күні көзтартарлықтай жайнап тұрады. Балалар жаңа киімдерін киеді. Қыз-келіншектер де ұлттық киімдерін зама­науи сәнге лайықтап киеді. Әсіресе шолпы таққан қыздардың кербез жүрісі, сыңғырлаған шашбау үні айналаның назарын өзіне аударады.

Иран Ислам Республикасының Қазақ­­стан­дағы Төтенше және өкілетті елшісі Әли Акбар Джоукар ұлық мерекенің тари­хи-мәдени маңызы тереңде екенін айтады.

– Иранның көне дәуірінде пайда болған Наурыз мейрамы БҰҰ мен ЮНЕСКО-ның материалдық емес мәдени мұра тізіміне енгізілген. Қазіргі уақытта Наурызды 14-тен астам ел мен 400 миллионнан астам адам тойлайды. Иранда Наурыз мейрамының өзіндік ерекшелігі бар, ол – жаңа жылдың бастауы. Ұлық мейрамды тойлаудың әдет-ғұрыптары мен рәсімдері өзіндік сұлулығымен ерекшеленеді. Иранның Гүлістан облысында қазақтар Наурызды басқа ирандық ұлттармен бірге атап өтіп, қазақ мәдениетінің әдемі көріністерімен таныстырады. Иранның басқа тұрғындары бұл көріністерді көру үшін қазақ ауылда­­рына саяхаттайды, – дейді Әли Акбар Джоукар.

Сондай-ақ Алматыдағы Иран Ислам Республикасы Бас консулдығының мәдени атташесі Ағазаде Хоссейн де Ирандағы қазақ­тардың Наурызды тойлау амалдарына тоқталды. Оның айтуынша, Жаңа жылдың алдында ескі жылдың соңғы аптасының ақырғы сәрсенбі күнін иран­­дық­тар «Чаршәнбе сури» (Сәрсенбілік мереке) деп атайды. Бұл күні кешкісін ортаға от жағылып, оның үстінен аттап, секіріп өту рәсімі мен ойындары басталады. Бұл мереке ежелден Иран жерінде, Саманид заманында «Сури» деп аталған.

– Иран қазақтары қаншама жылдан бері ұлттық дәстүрлерін ұлықтап келеді. Олардың Наурызды дәстүрге сай тойлап, ана тілінен ажырамай, үлкенге құрмет сынды ізеттен айырылмауы ата дәстүріне адалдық, беріктік іспетті. Олар өзге елдің топырағында да өз ұстындарын жоғалтқан жоқ. Осындай мың бояулы салт-дәстүріне қарап, Иран қазақтарының бірлігі бекем екенін көреміз. Олар дәстүрін ғана сақтап қоймай, қазақ болмысын нығайтты және басқа ирандықтармен тату-тәтті өмір сүрді, тегін ұмытқан жоқ.

Айта кетейін, Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев ұлық мерекенің тарихи-рухани маңызын ескеріп, Наурыз­­­на­ма онкүндігін жариялады. Бұл көктемнің айтулы мерекесінің сан қырын көрсетіп, ұлттық нақышын айқындай түседі, – дейді Ағазаде Хоссейн.

Наурыз мейрамын тойлаудың Иран қазақтарына тән өзіндік бояуы бар. Атап айтсақ, Ұлыстың ұлы күнін қарсы алу рәсімінде дастарқан дайындалып, оның үстіне қасиетті Құран кітабы, шам, құрма, өрік, мейіз, жаңғақ «С» әрпімен басталатын жеті түрлі тағам қойылады. Олар: сомақ – жүзім ұнтағы, сәзбе – бидайдың жас өркені, сенжед – жиде, серке – жүзім шырыны, секке – темір теңге, сир – сарымсақ, сиб – алма. Бұл дастарқан «һәфтсин», яғни жеті «С» деп аталады.

Осы орайда Ирандағы қазақтардың Нау­­рызды қалай мерекелейтіні жөнінде шы­ғыс­­танушы ғалым Ислам Жеменейден сұ­рап көрген едік. Оның айтуынша, Нау­рыз­­­дың басталуына орай ел басшылары, дін­ба­­сылар, ғұламалар халық алдына шы­ғып құт­тықтайды. Ал жеке отбасы мүше­­лері дас­тарқан басында бас қосып, Аллаға шү­кір­шілік айтып, Жаңа жылды қарсы алады.

«Ағайын-туыстар мен дос-жоралар бұл күні бір-бірін құттықтап, қауышып, мәре-сәре болады. Мешіттерден бастап жағдай-мүмкіндігі бар әрбір отбасы мешіт алдына, көше-алаңдарға, үй ауласына әрлі-берлі өтіп жатқан адамдарға арнап наурыз көже әзірлейді. Наурыз көже құрамына жіпке тізіліп, түні бойы суға салынып қойылған ет, әдәс, һәлім сияқты дақыл түрлері мен шекер қосылады. Ал Наурыз мерекесін шығарып салу күні жұртшылық азық-түлігін, қазан-аяғын, киіз-текеметін, ойын-сауық құралдарын әзірлеп, табиғат аясына шығады. Жасыл шалғын мен ашық алаңдарда түрлі ұлттық ойындар, спорт жарыстары өткізіліп, сауық-сайран, шеру-серуен жалғасады», дейді Ислам Жеменей.

Сондай-ақ ол ұлық мерекені шығарып салу күні дастарқан дәмі де әртүрлі ұлттық та­ғамдармен толыға-молыға түсетінін, бала­лардың у-шуы, шат-шадыман күлкісі, бой­жеткендер мен бозбалалардың жарасымды әзілдері, сыбырласып сырласуы, жігіттер мен ересектер жағының мәрт-жомарт іс-әрекеттері мереке-мейрам мезетін одан сайын әрлей, әспеттей түсе­тінін атап өтті.

«Толысқан қыздар іштей ырым жасап, өсімдік сабағын бір-біріне жалғай өріп, «Ғұ­мырлы, сүйікті, білімді, адал жарды нәсіп қылғай» деп тілек тілейді. Өйткені өмір жолындағы шешімін таппай келген түйіндер табиғат аясында қалып, олардың бағы ашылсын деген ырымды меңзейді. Наурыздың соңғы күні «Сиздә бедәр» (он үшті шығару) деп аталады. Бұл 13 санның құтсыз­дығын жоюдағы ырым болса керек», дейді ғалым.

Иә, профессор Тұрсынбек Кәкішұлы да Иран қазақтары қыз-келіншектерінің киім киюдегі ерекшелігін әдемі сипаттайды. «Қыздары бұрынғыша әсем киініп, мойындарына алтын алқа тағады. Шолпының да кездесіп қалатыны бар. Өйткені олар біз­дегідей күзелмеген, қос өрімдер көзге жиі түседі. Иран, түркімен, қазақ үлгі­ле­рінің бәрі де жеке-жеке емес, тұтаса, бойжеткеннің үстінен көргенде көздің жауын аларлықтай сәндікке айналады екен. Бастарына ақтан басқа түстегі орамал оранады, өйткені Иран елінде жалаңбас жүру – ең үлкен күнәнің бірі» деп жазған-ды.

Ежелгі Иранда Наурыз мерекесі бір ай тойланатын. Қазіргі уақытта он үш күн мерекеленеді. Білім ордалары осы он үш күн бойы демалса, басқа мемлекеттік мекемелерге бес күнге демалыс жарияланған. Міне, парсы елінде Наурыз мейрамы осылай ерекше бір көңіл күйде тойланады. Ұлттың рухын көтеретін ұлық мереке Наурыз деген.