Әңгімені Әбең, Әбдіжәміл ағамыздың мына сөзінен бастайын: «Сейілбек! Иә, бұл жігітпен біз бір ел, бір жердің топырағынан жаралған кісілерміз. Бірақ... сонан келе, шын мәнінде, бір-бірімізбен таныстық-білістігіміз кешегі Совет заманында, сексенінші жылдардың бас кезінде, онда да, мүлде ойламаған жағдайда, аяқ астынан әлдеқалай кездестік те, сол күннен бастап, әуелі көңілдес дос,
келе-келе тонның ішкі бауындай аға-іні, әрі-берідесін, тіпті,сырлас-мұңдас боп, іші-сыртымыз араласып кетті...»
Бұл менің «Ер қанаты» атты кітабыма Әбдіжәміл Нұрпейісовтің өзі жазған «Тәңір сыйлаған талант» деген алғысөзінің кіріспесінен алынған сөйлемдер.
Ал енді мен осымен інілік ізеттілік сақтап, алдағы айтар ойымның, пікірімнің, сөзімнің беташарын, тұсаукесерін Әбекеңнің өз сөзімен бастап, ол кісінің ақ батасын, рұқсатын алдым деп есептейін.
Асылында Әбекеңмен дос, іні болу, сыйлас-сырлас болу екінің бірі, егіздің сыңары түгілі, мыңның біріне де бұйыра бермейтін сәттілік, бақыт, абырой, жауапкершілік. Досты тани білу, таба білу бір ерлік болса, сақтай білу жүз ерлік қой. Әбекең – қай жағынан алып қарасаң да, қандай өлшеммен келсең де, қандай таразыға салсаң да өте күрделі, терең, тұңғиық, сан сатылы қарама-қайшылықтардан тұратын құпия, жұмбақ, көпшілікке беймәлім тұлға.
Әбекең сырт көзбен қарағанда жабықтау, суықтау, кірпияздау, тәкаппарлау көрінгенмен: қаншалықты өзін-өзі бәйге атындай баптап, сақтап, жаратып, шектеп, шеттеп, тежеп, шідерлеп, шегелеп ұстағанымен; бар өмірін, өзін тек қана әдебиетке арнап, бұл дүниеге тек әдебиет үшін келгендей көрінгенмен – қуанған, шаттанған, көңілденген сәттерде Әбекеңнің де көсілетін, шешілетін, төгілетін, ашылатын кездері де аз емес. Бұндай сәтте Әбекең өзін еркін, тәуелсіз, басқа бір әлемде жүргендей сезінеді, уақытты да, ортаны да, ешкімді де елемейді, ескермейді, тек өзі ғана сөйлейді.
Ал кейде қанша жалынсаң да, жалбарынсаң да, қолқа салсаң да Әбекеңнен бір сөз де шығара алмайсың. Әбекеңді сөйлету үшін иә ақылына, иә ашуына тию керек. Міне, адам болмысындағы қат-қабат қарама-қайшылық деген осы.
Ұлы жазушы Л.Н. Толстой дүниеден өтерінде кешірім сұраған көп жыл отасқан әйеліне: «Мені бүкіл әлем түсінгенде, мына сен ғана түсінбедің, кешірмеймін», деп көз жұмған екен.
Ал Әбекеңді терең түсіну, жан-жақты білу, ол кісінің шын, шынайы бейнесін жасау, әділ де адал бағасын беру үшін кімге де болса дәреже, деңгей, ақыл, пайым-парасат, білім мен өмірлік тәжірибе, тағылым, талғам Һәм ұзақ уақыт керек. Ол кісінің құпия, жұмбақ қасиеттерін ақылдың, көңілдің, көкіректің, жүректің, сананың, сезімнің көзімен ғана көруге болады. Қай кезде кім туралы жазсаң да шығарманың сәтті шығуының үш шарты бар. Бірінші, ол кейіпкердің өзінің жақсылығы, күннің жарығын бүркемелеу қандай қиын болса, жақсы адамның жақсылығын жоққа шығару да сондай қиын. Екінші, ол адамды жан-жақты жақсы білуің керек.Үшінші әрі шешуші шарты: кейіпкеріңді өзіңдей жақсы көруің керек.
Адамның бірін-бірі сыйлауы, құрметтеуі, дос, туыс, ұстаз, шәкірт, аға, іні болуы, жақсы көруі екі кісіге де тікелей байланысты.
...Мен бірде ауруханада ауыр халде жатқанымда Әбекең телефон шалып, көңілімді сұрап: «Сейілбек, мен сені өзімнің жерлестерімнен, қандастарымнан, бауырластарымнан, тамырластарымнан да жақсы көрем ғой, сен өлме, мен өлгенде, сені басымда қалқиып тұрады деп жүрмін ғой», деді. Мен: «Әбеке, сіз де өлмеңіз, сіз әлі де халыққа, елге керексіз, тағдырлық жұмыс қой, мәңгілік кім бар, мен қол қусырып, қалқиып тұрмаймын, белімді бекем байлап, білегімді сыбанып кірісемін. Өйткені, сіз, кеңбайтақ Қазақстаннан тек мені ғана ертіп барып, Аралдан 400 шақырым жердегі сүйікті Белараныңыздың төбесінен өзіңіздің мәңгілік жататын орныңызды белгілеп, көк тас қойдыңыз. Қызылордаға қайтып келіп, біздің үйге қонып, таңертең менің де келешек бақилық мәңгілік өмірде жататын жерім жөнінде өзіңіздің ағалық ақыл-кеңесіңізді, пікіріңізді айттыңыз, мен мұны аманат деп қабылдадым», дедім.
Иә, Әбекең мені жақсы көреді. Сондықтан мен де өзімді Әбекеңді жақсы білетін, терең түсінетін азаматтардың бірімін деп есептеймін.
Әбекеңнің біреуді жақсы көруі де, жек көруі де ерекше, ешкімге де ұқсай бермейді. Жақсы көруі өзінің ішкі рухани қазынасы, баға жетпес құндылығы, сыры, құпиясы, оны сыртқа шығару Әбекең үшін қиынның қиыны.
Мысалы, Әбекең ұлы Мұхтар Әуезовтің ұлағатты шәкірті. Мұхаң Әбекеңді өте жақсы көрген, жақын тұтқан, қамқорлығын, қолдауын, көмегін аямаған. Ал Әбекең де өз сөзімен айтқанда: «Дүниеде Мұхаңды ең жақсы көретін адам». Өмір бойы, қаншама заман, қоғам, адам өзгеріп жатса да, ол Мұхаңның әруағын ардақтаумен, рухын ұлықтаумен, өзін, өмірін, сөзін насихаттаумен келеді.
Әбекең өзінің інілік, шәкірттік парызының, борышының бір парасын орындау мақсатында, тарихтың терең қойнауына кеткен Мұхтар мен Мағжанның көзіндей, өзіндей, ізіндей «Таң Шолпан» журналын қайта тірілтіп,халқымен қауыштырды. Оның мұндай ерекше, қайталанбайтын қасиетіне менің де көзім жетіп, көкірегіме түйген, сары майдай сақтап жүрген сырым бар. Сонау жылдары Әбекең «Соңғы парызын» Қызылордаға келіп жазды. Әбекең: «Маған ешқандай ерекше күтімнің, немесе қазы, қарта, жал, жаяның қажеті жоқ, тек таза, тыныш орын, күріш ботқа, көже, қою сүт қатқан шай болса болғаны,мені ешкім мазаламасын», деді.
Менің сонда кітап жазудың қаншалықты қиын, қиямет, азапты жұмыс екендігіне көзім әбден жетті. Біраз уақыт өткеннен кейін енді бір демалдыратын мезгіл жетті-ау деп, Әбекеңді Тереңөзек ауданына, көл басына, таза ауаға алып бардым. Бізбен бірге облыстық орталық аурухананы салып жатқан «Болгарстройдың» президенті С.Пешов, аудан әкімі А. Божанова болды. Өте бір мәнді, мәмілелі, көңілді отырыс өтті, жақсы демалыс болды.
Әбекеңнің өзі де, өмірі де, сөзі де, жүрісі де, тұрысы да, отырысы да, адамдармен қарым-қатынасы да, өмірге деген көзқарасы да, жалпы болмысы өзгелерден өзгешелеу, ешкімге де ұқсамайды, тек өзіне өзі ғана ұқсайды. Өмірде өте қарапайым, ешуақытта жарқыратып киім киген емес, жалпы киімге мән бермейді, кейде шалбарының жыртығын да байқай бермейді. Ұлы адамдарда ұқсастық бола береді ғой. Альберт Энштейн де, маған не керек деп киімге тіптен мән бермеген, көңіл бөлмеген екен.
Әбекең қадірлеп, қастерлеп, кәделеп шақыруыңды да күтпейді, көңлі кеткен адамға сенің үйіңе барам дейді де 40 жылғы құдасындай төріңе жайғасып жатып алады. Ерекше күтімді қажет етпейді, тамақ таңдамайды, көңіліңе, ықыласыңа, барына риза.
Өмірден өтер алдында Мұхтар Әуезов Ә.Нұрпейісовті Қазақстан Жазушылар одағының төрағалығына ұсынған. Орталық партия комитетінің басшыларымен, сол кездегі төраға Ғ.Мүсіреповтің өзімен де келісіп қаншама талпынғанмен Әбекең ұмтыла қоймаған, баяғысынша тәуелсіз, дербес, ноқтасыз, жүгенсіз еркін өмір сүруді қалаған.
Ә.Нұрпейісов – бүкіл өмірінде басынан бір сөз асырмаған, ешкімнің қабағын, қасын қарауылдамаған, табалдырығына табынбаған, ешкімнің алдында тізесін бүкпеген, басын имеген, ешкімге жаутаңдамаған, ешкімге жалпаңдамаған, ешкімге тәуелді болмаған, ешкімге кеудесін бастырмаған, ешкімді төбесіне шығармаған, ханның алдында да, қараның алдында да қасқайып тұрып ақты ақ, қараны қара, барды бар, жоқты жоқ деп, халықтың, елдің сөзін айта алған, ар мен намыстан жаралған, «Малым жанымның садақасы, жаным арымның садақасы» деп жүрген азамат. Ол – заманда да, бұл заманда да билікке тым жақындап кетіп күймеген, тым қашықтап кетіп тоңбаған, өзінің орнын, әр нәрсенің ретін, жөнін, жосығын, салмағын, бағасын білетін кісі.
Кешегі күні қазақтың басына бұлт айналып, демократияның жалған шапанын жамылып, қайта құруды қайта қыруға айналдыра жаздаған бас хатшы М.С. Горбачев Алматыға келгенде елдің, халықтың, зиялылардың атынан Кремльдің өктемдігімен, әміршілдігімен бүкіл ұлтқа ұлтшыл, жастарына бұзақы, басбұзар айдары тағылғанда дәлелді, дәйекті, деректі қарғыспен жазаға пара-пар аталы, бәтуәлі, түйінді сөз айтып, тойтарыс берген, бас хатшыға көзімен жер шұқылатып, бетін «Правда» газетімен бүркемелетіп пәленің, жаланың бетін қайырған да осы Ә.Нұрпейісов. «Сіз қазақтардың ұлттық мәдени дәстүрлерін жандандыру жөнінде жарлық қабылдадыңыз. Біздің білуімізше қазақтарда ондай дәстүр жоқ, болған да емес. Егер дәстүр болса, ол қылыштың жүзімен, найзаның ұшымен, білектің күшімен шекаралас жатқан кіші халықтардың құнарлы, сулы, нулы жерлерін Ресейге бағындырып беру дәстүрі болғаны рас», деген де осы Әбе емес пе? Сондай-ақ, Республикада қазақ мектептері жабылып, қазақ тілі өліп бара жатыр. Тіптен Абайдың анасы Ұлжан дүниеге келген, сөз зергерлері шыққан Қарқаралыда қазақ мектебі жоқ. Тілсіз, ділсіз, әдет-ғұрып, салт-дәстүрсіз халық, ұлт болмайды деп алғашқылардың бірі болып дабыл қаққанда осы Әбекең.
Кешегі күні орыстың ұрыншақ жазушысы Солженицын әдепсіздікпен, әпербақандықпен Қазақстанның бүкіл солтүстігіне ауыз салып, бұрын қазақтың жері, елі, шекарасы, мемлекеті болмаған деген сандырағына қарсы тағы да қалам-семсерін қолға алып, «Известия», «Литературная газета», т.б одақтық баспасөз беттерінде көлемді сын мақалаларын жариялап, қазақтың тарихы мен тағдырына жасаған қиянатының күлін көкке ұшырып, «сыбағасын» берген де Ә.Нұрпейісов.
Республиканы Г. В. Колбин басқарған аласапыран кезеңде Ә.Нұрпейісов КСРО жазушылар одағы секретариатының кеңейтілген мәжілісінде 20 минут (регламент 10 минут) сөз сөйлеп, Қазақстан Орталық партия комитетінің бірінші хатшысы Г. В. Колбинді ұлт тағдырына байланысты төрт маңызды, өткір, өміршең мәселелер бойынша қатаң, ымырасыз сынға алады. Ең өзекті, ең шешуші кадр саясатындағы Республикада орын алып отырған ретсіздікті, жөнсіздікті нақты деректермен дәлелдейді. «Иә, Колбинге дейін де Оңтүстік облыстарын қазақ кадрлары басқаратын, Колбинде сол дәстүрді сақтап қазақ кадрларын қойды, Республикалық, кәсіподақ, комсомол ұйымдарының жетекшілігіне де қазақ кадрлары ұсынылды. Бірақ олардың фамилиясы қазақ болғанмен, түр-кескіні қазаққа ұқсағанымен қазақтың тілінен, дінінен, әдет-ғұрып, салт-дәстүрінен бейхабар, жалпы болмысы, дүниетанымы қазаққа ұйқаспайтын, көп жағдайда әйелдері орыс ұлтынан болып келетін қазақтар «шеберлікпен» табылып қойылуда», дейді.
Әбекең – бүкіл саналы өмірін, өзін, шығармашылығын Аралға, Аралдың бұрынғы, қазіргі, болашақ тарихына, тағдырына қалтқысыз арнаған адам. Арал үшін отқа да, суға да түсіп келеді.Альберт Энштейн атом бомбасы ойлап табылды деген жаңалықты естігенде: «человечество приближается к своей катастрофе» деген екен. Ә.Нұрпейісов те «Арал тағдыры-адам тағдыры», «Аралдың қасіреті – бүкіл әлемнің, бүкіл адамзаттың қасіреті», деп жарты ғасыр жалықпай жар салумен келеді. Бүкіл саналы өмірін аралға арнаған Әбекең бақилық өмірін де аралға арнау үшін, аралдың мәңгілік жанашыры, тілеуқоры, шырақшысы болу үшін, рухым еліммен, халқыммен бірге болсын деп, жоғарыда айтылғандай Белеранның төбесінен мәңгілік жататын орнын дайындап қойды.
Бұл кіндік кесіп, қан тамған киелі жерді, қасиетті топырақты, өскен, өнген елді, аралды сыйлаудың, құрметтеудің, аралға деген адалдығының бүкіл әлемде, адамзат тарихында теңдесі жоқ жаңа бір үлгісі, үрдісі, мұны Әбекеңнің тағы да бір азаматтық ерлігі деуге әбден болады.
Әбекең тек аралдың ғана емес әрдайым бүкіл қазақ жерінің, елінің, халқының, тарихының, тағдырының қорғаушысы да, қолдаушысы да, күзетшісі де, шырақшысы да, абыройы да, айбаты да, қайраты да болып келеді. Тіптен «Ұлт көшбасшысы» деген сөз алғаш рет осы Әбекеңнің дуалы аузынан шықпап па еді?
Сондай-ақ, Әбекеңнің аралдық жерлестері Тарас Шевченко атындағы орта мектептің атын Ә.Нұрпейісовке беруге ұйғарып, келісім сұрайды ғой. Әбекең: «Тарас Шевченко Украйн халқының Абайы, Абаймен тағдырлас, қазаққа тілектес ақын, олай жасауға болмайды», деп үзілді-кесілді қарсылық білдіреді. Шалқар ауданына барғанда да орта мектептің атын Ә.Нұрпейісовке беру жөнінде мәртебелі жиналыс болады, халық бұл ұсынысты бір кісідей қолдайды, мақұлдайды, бірақ Әбекең сол жиналыста үш рет сөйлеп, бұл шешімді де қабылдатпайды. Әбекең тек жақында Арал қаласында өзіне арналып салынған музей үйіне ғана ризашылығын білдірді. Жұрт жаппай жөнді, жөнсіз, ретті, ретсіз атақ үшін атан жарыс жасап жүргенде, лайым, Әбекеңнің бұл өнегесі де елімізге, халқымызға үлгі болғай.
Ал енді тойқұмарлыққа келетін болсақ: мынау той томалақ, даңғазаға, дарақылыққа, бәсекеге, жарысқа, жалған намысқа, ас та төк ысырапқа, ас ішіп, аяқ босатар мәнсіз, мағынасыз, бейпайда шараға айналған заманда, бүкіл қазақ аптасына алты күн той тойлап, жұмыс істеуге уақыт таба алмай жүрген қоғамда Әбекеңнің азаматтық ерлігі өз өмірінің осынау 90 жылында бірде-бір мерейтой өткізбеді. Қай кезде болмасын тарихта той мемлекеттің іштей іруіне, шіруіне, тоғышарлыққа негіз болатын, әділетсіздікке, даңғазалыққа, жарысқа, бәйгеге жол ашатын қауіпті, зиянды құбылыс есебінде қарастырылған. Кезінде орыстың халық болуына, ел болуына өлшеусіз үлес қосқан Петр 1 де «ойын-той – бәле-жаланың басы» деп, мерейтойын өткізбеу үшін Парижге сапарға кеткен екен. Әбекең де 50, 60, 70, 80, 90 жылдық мерейтойларын өткізбеу үшін шетелге, Аралға, Шалқарға кетіп қалады. Ал Алматыда болса, үйінде тұрмайды, сыртта жүреді. Аралға барғанда ең шалғайда жатқан екі ауылға өз қаржысы есебінен екі автобус алып беріп: «Менің қолымнан келген мерейтойым осы», дегені бар.
Кешегі кеңес дәуірінде қарақалпақтың бір зиялы азаматы қалпағын ешуақытта шешпеген, қалпағымен жатып, қалпағымен тұрады екен, тіптен моншаға да қалпағымен түседі екен, өмірінде бірінші рет қалпағын Лениннің Мавзолейіне барғанда шешіпті деп, күнкөсем Ленинді дәріптейтін бір әңгіме бар еді. Сондай-ақ, Әбекең де жасы 85-ке келгенде бір тамаша армантой өткізуге өз еркімен, өз ынтасымен, өз ықыласымен мәжбүр болды. Ол Әбекеңнің өзі, көзі, ізі, өмірі, ғұмырының жалғасы, ардағы, арманы, мақсаты, мұраты Кәрімнің үйлену тойы еді. Кәрім Әбекеңнің бары да, нары да, бақыты да, байлығы да, жалғандағы жалғыз жұбанышы. Оған үлкен үмітпен, ізетпен, сеніммен, сағынышпен, құрметпен соғыста қаза тауып, арманда кеткен бір әулеттің бес боздағының бірі – өз әкесі Кәрімнің атын өшірмеу үшін ырымдап қойған. Ендеше бала Кәрім – сол боздақтардың тірі жер басып жүрген өзі де, көзі де.
Әбекеңнің бұл армантойы биік дәрежеде өтті. Оған Салық Зиманов, Сағадат Нұрмағамбетов, Төрегелді Шарманов бастаған зиялылар, үкімет мүшелері, парламент депутаттары, бірнеше облыстың басшылары, еліміздің арқа тұтар, бетке ұстар қаймақтары, жақсылары мен жайсаңдары түгел қатысты. Республика Президенті Н.Назарбаев арнайы құттықтау хат жолдады.
Әбекең осы армантойды менің батаммен аштырды. Сол сырлы сезімге тұнған жүрекжарды лебіз мынау болатын:
– Айналайын Кәрім, Айгерім! Өмір деген қызығы мен қиындығы мол ұзақ сапар. Сапарларың сәтті, қадамдарың құтты болсын, алдарың ашық болсын, жан-жақтарың жазық болсын, көлеңкелерің кең, шуақтарың мол болсын, аттарың арымасын, тондарың тозбасын.
Өмір деген күрес, күресте жеңімпаз болыңдар; өмір деген жарыс, намыс, бәйге, әрдайым алда болыңдар; өмір деген сын-сынақ, сыннан, сынақтан сүрінбей өтіңдер; тізелерің бүгілмесін, бастарың иілмесін, кеуделеріңді ешкім баспасын, төбелеріңе ешкім шықпасын.
Айналайын Кәрім, сен тұлпардың тұяғысың, асылдың сынығысың, аталарың Нұрпейістің, Кәрімнің, Әбдіжәмілдің ізісің, көзісің, өзісің, өмірісің, өмірінің жалғасысың, бәйтеректей үлкен ұлағатты, абыройлы әулеттің тамырысың, бұтағысың, жапырағысың. Бүгін осы киелі әулеттің қара шаңырағының алтын босағасын, 60 жыл күттірген, арман – келін Айгерім аттап отыр.
Айналайын Кәрім, бүкіл әлемге белгілі, пенделігінен періштелігі әлдеқайда басым, даналығы мен даралығы пәк, кіршіксіз балалыққа, балалығы даналыққа астасып жатқан, атаң Әбдіжәмілдің денесінің сенен бөлектігі болмаса, жаны сенімен бір. Сенің тойың Әбекеңнің бар қуанышы, қызығы, бақыты, арманы. Бүгін бүкіл әлемде Әбекеңнен бақытты адам жоқ деп ойлаймын. Әбеке, бақытыңыз баянды болсын, балдарыңыз бақытты болсын, өссін, өнсін, көктесін, көгерсін, жақсылығыңыз жалғасын тауып, тойыңыз тойға ұлассын.
Осының барлығы Тәуелсіздігіміздің, егемендігіміздің, елдігіміздің арқасында. Тәуелсіздігіміздің тұғыры биік болсын, егемендігіміздің, елдігіміздің шаңырағы шайқалмасын, уығы қисаймасын, керегесі сөгілмесін, босағасы босамасын, табалдырығы төмендемесін, төңірегі түгел болсын, іргесі бүтін болсын, сыртында жау болмасын, ішінде дау болмасын. Халқымыз, жеріміз, еліміз, Елбасымыз аман болсын, тыныштық, молшылық, бейбітшілік, мамыражай, қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заман болсын!..
Ақ бата, зиялы қауымның ақ тілегі қабыл болып, жақында Әбекең немерелі болды, атын Иман қойды. Құтты болсын айтып үйіне бардық, Әбекеңнің қуанышында шек жоқ. «Айгерім келінімнің жүзі жылы, маңдайы ашық, әрдайым күліп жүреді, үйге қуаныш, бақыт, береке кірді», дейді абыз аға.
«Сырт көзбен қарағанда аңқаулау, аңғалдау, кеңқолтықтау көрінгенмен жарықтық Сәбит Мұқанов бір сәтті іс істесе, сәтті сөз айтса: «Мен өзім қумын-ай!» деп отыратын еді», Сейілбек, саған бата бергізген мен өзім де қумын, батаң қабыл болды, арманым орындалды. Күнде періштемді көруге үйдің екінші қабатына 17 рет көтерілемін», деп қутың-қутың етеді Әбекең.
Осы таяуда ғана Әбекеңе телефон шалып, жағдай сұрасам: «Жаңа ғана баламды құйрығынан қағып ұйықтаттым», деп мәз-мейрам. Армантойда Әбекең әлемдегі ең бақытты адам деп, елдің алдында өзіне мақұлдатып алып, тойшыл қауымға жар салып едім, Әбекеңнің бақытының базарының тарқамағандығына, бақытының баянды болғандығына тағы да, екінші рет көзім жетіп, шын аталық жүрегіммен мен де қуандым.
Қазақта: «Досыңның кім екенін көрсет, мен сенің кім екендігіңді айтайын», «Мың дос көптік қылмайды, бір дұшпан аздық қылмайды», «Бір адал досы бар адам бақытты», деген даналық сөздер бар. Құдайға шүкір, Әбекеңнің шын достары баршылық. Мұстай Кәрім, Д.Кугильдинов, Б.Панкин, А.Ким, Ю.Казаков, Г.Бельгер, Н.Анастасьев, Т.Шарманов, С.Қирабаев, К.Ормантаев, Ғ.Қалиев, А.Әшімов, інілері: И.Тасмағамбетов, Қ.Көшербаев, Т.Мансуров, Қ.Сұлтанов, М.Жолдасбеков, Ұ.Айтжанов, Ә.Кекілбаев, Д.Исабеков, С.Елубаев, Т.Әбдіков, Н.Оразалин, Е.Раушанов. Өмірден өткен Ш.Есенов, Ә.Тәжібаев, С.Зиманов, С.Нұрмағамбетов, З.Қабдолов, Х.Ерғалиев, Т.Ахтанов, Қ.Мырзалиев, Ө.Сұлтанғазин, М.Қозыбаев, Қ.Мұхамеджанов, Т.Молдағалиев, тағы да басқа көптеген ардақты азаматтар.
Бірде облыс әкімі кезімде, әдеттегіндей, Әбекеңнің үйіне сәлем беруге бардым. Сәлем-сауқаттан кейін Әбекең: «Ажар ас-су дайындағанша бір жерге барып қайтайық», деді.
Келістік, кеттік. Әбекең өзі рөлде, бір үйге келдік, ол Әбекеңнің ескі досы Зейнолла Қабдоловтың шаңырағы екен. Құрылысшылардан басқа ешкім жоқ. Әбекең: «Зейнолла мен Сәулені Сарыағашқа демалуға жіберіп, үйлерін олар келгенше жөндетіп қояйын деп жүрмін, соны күнде келіп бақылаймын», деді. Басқа әңгіме болған жоқ, үйге қайтып келдік.
Бұрынды-соңды мұндай жағдайды естімегесін, көрмегесін мен дос жөнінде, жолдас жөнінде қалың ойдың орманын аралап келемін. Е, нағыз достық, шын достық, адал достық деген осы екен ғой, қалай дана қазекең «Жол жөнекей қосылған екі достан, бір дос артық ежелден көңіл қосқан» деп тап басып, тауып айтқан десеңізші!
Әбекең, жалпы, үйсіздерге, күйсіздерге, кедей-кепшіктерге, мұңлы-мұқтаждарға жақсылық жасаудан жалықпайтын иманды, қайырымды жан.
Тағы да бірде бәріміздің ортақ досымыз Камал Ормантаев кенеттен қатты науқастанып, Алматының ауруханасының жансақтау бөлімшесінде ұзақ жатты. Мен елден Камекеңнің көңілін сұрауға барып, Әбекеңмен хабарластым. Ол мәшинесін өзі айдап, тездеп келіп, екеуміз жансақтау бөлімшесіне бардық. Сонда өзінің қан қысымы 180 екен, оған қарап жүрген Әбекең жоқ. «Бөлімше басшысына кіреміз де шығамыз, көріңіз де тұрыңыз, бізді көргесін науқасыңыздың жағдайы жақсарады», деп Камекеңе кірдік. Басында жан жолдасы Төрегелді Шарманов пен жан серігі Роза отыр екен. Бізді көріп Камекеңнің жүзі жайнап, жанарынан өмірге деген үміт ұшқыны қызылқанат балапандай ұша бастады. Біз ананы айтып, мынаны айтып, қауқылдасып, бір жылап, бір күліп біраз отырып қалыппыз. Бас дәрігерге берген уәдеміз есімізге түсіп, рұқсат сұрап, кетуге ыңғайландық. Біз Кәмекеңмен жақсы болыңыз деген ниетпен күліп қоштастық. Қоштасарда мен Камекеңнің қолын сүйдім, Әбдіжәміл ағасы дос-інісінің аяғын сүйді. Бұл да бір кімді де болса таңғалдыратын, таңдандыратын ешкімде, ешқашанда көрген де, естімеген де ерлікке пара-пар уақиға болды.
Кейінірек мен Әбекеңнің достары, әріптестері, туыстары, шәкірттері – барлық зиялы қауым бас қосқан бір мәртебелі жиында баршасына арнап: «Жолдасын шипажайға демалысқа жіберіп, үйін ремонттатқан, жансақтау бөлімшесінде жатқан жолдасының аяғын сүйген қайсыңыз барсыз?» – деп сұрақ қойдым. Ешкім мен бармын деп айта алмады, басқалар да айта алмас деп ойлаймын. Осыдан кейін «Періштең болмаса, пендең осындай-ақ болсын», деген ой түйдім.
Қазақ әдебиетінің көзі тірі классигі, шығармалары әлемнің 34 тіліне аударылып, бірнеше миллиондаған таралыммен жарық көрген, КСРО Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, Қазақстанның халық жазушысы, «Отан» орденінің иегері Ә.Нұрпейісов заманымыздың заңғарлары Мұхтар Әуезовтің, Сәбит Мұқановтың, Ғабит Мүсіреповтің, Ғабиден Мұстафиннің өзі, көзі, ізі, жалғасы. «Мені тұлғалар өсірді. Бәрінен де әкемнен көрмеген жақсылық көрдім», дейді ол осы «Егемен Қазақстанда» ана бір жылы жарияланғанын ауызекі әңгімесінде ағынан жарылып. Мен мақаламда тек Әбекеңнің өзім білетін адами қасиеттерін баяндауды мақсат еттім.
Сейілбек ШАУХАМАНОВ.
Әңгімені Әбең, Әбдіжәміл ағамыздың мына сөзінен бастайын: «Сейілбек! Иә, бұл жігітпен біз бір ел, бір жердің топырағынан жаралған кісілерміз. Бірақ... сонан келе, шын мәнінде, бір-бірімізбен таныстық-білістігіміз кешегі Совет заманында, сексенінші жылдардың бас кезінде, онда да, мүлде ойламаған жағдайда, аяқ астынан әлдеқалай кездестік те, сол күннен бастап, әуелі көңілдес дос,
келе-келе тонның ішкі бауындай аға-іні, әрі-берідесін, тіпті,сырлас-мұңдас боп, іші-сыртымыз араласып кетті...»
Бұл менің «Ер қанаты» атты кітабыма Әбдіжәміл Нұрпейісовтің өзі жазған «Тәңір сыйлаған талант» деген алғысөзінің кіріспесінен алынған сөйлемдер.
Ал енді мен осымен інілік ізеттілік сақтап, алдағы айтар ойымның, пікірімнің, сөзімнің беташарын, тұсаукесерін Әбекеңнің өз сөзімен бастап, ол кісінің ақ батасын, рұқсатын алдым деп есептейін.
Асылында Әбекеңмен дос, іні болу, сыйлас-сырлас болу екінің бірі, егіздің сыңары түгілі, мыңның біріне де бұйыра бермейтін сәттілік, бақыт, абырой, жауапкершілік. Досты тани білу, таба білу бір ерлік болса, сақтай білу жүз ерлік қой. Әбекең – қай жағынан алып қарасаң да, қандай өлшеммен келсең де, қандай таразыға салсаң да өте күрделі, терең, тұңғиық, сан сатылы қарама-қайшылықтардан тұратын құпия, жұмбақ, көпшілікке беймәлім тұлға.
Әбекең сырт көзбен қарағанда жабықтау, суықтау, кірпияздау, тәкаппарлау көрінгенмен: қаншалықты өзін-өзі бәйге атындай баптап, сақтап, жаратып, шектеп, шеттеп, тежеп, шідерлеп, шегелеп ұстағанымен; бар өмірін, өзін тек қана әдебиетке арнап, бұл дүниеге тек әдебиет үшін келгендей көрінгенмен – қуанған, шаттанған, көңілденген сәттерде Әбекеңнің де көсілетін, шешілетін, төгілетін, ашылатын кездері де аз емес. Бұндай сәтте Әбекең өзін еркін, тәуелсіз, басқа бір әлемде жүргендей сезінеді, уақытты да, ортаны да, ешкімді де елемейді, ескермейді, тек өзі ғана сөйлейді.
Ал кейде қанша жалынсаң да, жалбарынсаң да, қолқа салсаң да Әбекеңнен бір сөз де шығара алмайсың. Әбекеңді сөйлету үшін иә ақылына, иә ашуына тию керек. Міне, адам болмысындағы қат-қабат қарама-қайшылық деген осы.
Ұлы жазушы Л.Н. Толстой дүниеден өтерінде кешірім сұраған көп жыл отасқан әйеліне: «Мені бүкіл әлем түсінгенде, мына сен ғана түсінбедің, кешірмеймін», деп көз жұмған екен.
Ал Әбекеңді терең түсіну, жан-жақты білу, ол кісінің шын, шынайы бейнесін жасау, әділ де адал бағасын беру үшін кімге де болса дәреже, деңгей, ақыл, пайым-парасат, білім мен өмірлік тәжірибе, тағылым, талғам Һәм ұзақ уақыт керек. Ол кісінің құпия, жұмбақ қасиеттерін ақылдың, көңілдің, көкіректің, жүректің, сананың, сезімнің көзімен ғана көруге болады. Қай кезде кім туралы жазсаң да шығарманың сәтті шығуының үш шарты бар. Бірінші, ол кейіпкердің өзінің жақсылығы, күннің жарығын бүркемелеу қандай қиын болса, жақсы адамның жақсылығын жоққа шығару да сондай қиын. Екінші, ол адамды жан-жақты жақсы білуің керек.Үшінші әрі шешуші шарты: кейіпкеріңді өзіңдей жақсы көруің керек.
Адамның бірін-бірі сыйлауы, құрметтеуі, дос, туыс, ұстаз, шәкірт, аға, іні болуы, жақсы көруі екі кісіге де тікелей байланысты.
...Мен бірде ауруханада ауыр халде жатқанымда Әбекең телефон шалып, көңілімді сұрап: «Сейілбек, мен сені өзімнің жерлестерімнен, қандастарымнан, бауырластарымнан, тамырластарымнан да жақсы көрем ғой, сен өлме, мен өлгенде, сені басымда қалқиып тұрады деп жүрмін ғой», деді. Мен: «Әбеке, сіз де өлмеңіз, сіз әлі де халыққа, елге керексіз, тағдырлық жұмыс қой, мәңгілік кім бар, мен қол қусырып, қалқиып тұрмаймын, белімді бекем байлап, білегімді сыбанып кірісемін. Өйткені, сіз, кеңбайтақ Қазақстаннан тек мені ғана ертіп барып, Аралдан 400 шақырым жердегі сүйікті Белараныңыздың төбесінен өзіңіздің мәңгілік жататын орныңызды белгілеп, көк тас қойдыңыз. Қызылордаға қайтып келіп, біздің үйге қонып, таңертең менің де келешек бақилық мәңгілік өмірде жататын жерім жөнінде өзіңіздің ағалық ақыл-кеңесіңізді, пікіріңізді айттыңыз, мен мұны аманат деп қабылдадым», дедім.
Иә, Әбекең мені жақсы көреді. Сондықтан мен де өзімді Әбекеңді жақсы білетін, терең түсінетін азаматтардың бірімін деп есептеймін.
Әбекеңнің біреуді жақсы көруі де, жек көруі де ерекше, ешкімге де ұқсай бермейді. Жақсы көруі өзінің ішкі рухани қазынасы, баға жетпес құндылығы, сыры, құпиясы, оны сыртқа шығару Әбекең үшін қиынның қиыны.
Мысалы, Әбекең ұлы Мұхтар Әуезовтің ұлағатты шәкірті. Мұхаң Әбекеңді өте жақсы көрген, жақын тұтқан, қамқорлығын, қолдауын, көмегін аямаған. Ал Әбекең де өз сөзімен айтқанда: «Дүниеде Мұхаңды ең жақсы көретін адам». Өмір бойы, қаншама заман, қоғам, адам өзгеріп жатса да, ол Мұхаңның әруағын ардақтаумен, рухын ұлықтаумен, өзін, өмірін, сөзін насихаттаумен келеді.
Әбекең өзінің інілік, шәкірттік парызының, борышының бір парасын орындау мақсатында, тарихтың терең қойнауына кеткен Мұхтар мен Мағжанның көзіндей, өзіндей, ізіндей «Таң Шолпан» журналын қайта тірілтіп,халқымен қауыштырды. Оның мұндай ерекше, қайталанбайтын қасиетіне менің де көзім жетіп, көкірегіме түйген, сары майдай сақтап жүрген сырым бар. Сонау жылдары Әбекең «Соңғы парызын» Қызылордаға келіп жазды. Әбекең: «Маған ешқандай ерекше күтімнің, немесе қазы, қарта, жал, жаяның қажеті жоқ, тек таза, тыныш орын, күріш ботқа, көже, қою сүт қатқан шай болса болғаны,мені ешкім мазаламасын», деді.
Менің сонда кітап жазудың қаншалықты қиын, қиямет, азапты жұмыс екендігіне көзім әбден жетті. Біраз уақыт өткеннен кейін енді бір демалдыратын мезгіл жетті-ау деп, Әбекеңді Тереңөзек ауданына, көл басына, таза ауаға алып бардым. Бізбен бірге облыстық орталық аурухананы салып жатқан «Болгарстройдың» президенті С.Пешов, аудан әкімі А. Божанова болды. Өте бір мәнді, мәмілелі, көңілді отырыс өтті, жақсы демалыс болды.
Әбекеңнің өзі де, өмірі де, сөзі де, жүрісі де, тұрысы да, отырысы да, адамдармен қарым-қатынасы да, өмірге деген көзқарасы да, жалпы болмысы өзгелерден өзгешелеу, ешкімге де ұқсамайды, тек өзіне өзі ғана ұқсайды. Өмірде өте қарапайым, ешуақытта жарқыратып киім киген емес, жалпы киімге мән бермейді, кейде шалбарының жыртығын да байқай бермейді. Ұлы адамдарда ұқсастық бола береді ғой. Альберт Энштейн де, маған не керек деп киімге тіптен мән бермеген, көңіл бөлмеген екен.
Әбекең қадірлеп, қастерлеп, кәделеп шақыруыңды да күтпейді, көңлі кеткен адамға сенің үйіңе барам дейді де 40 жылғы құдасындай төріңе жайғасып жатып алады. Ерекше күтімді қажет етпейді, тамақ таңдамайды, көңіліңе, ықыласыңа, барына риза.
Өмірден өтер алдында Мұхтар Әуезов Ә.Нұрпейісовті Қазақстан Жазушылар одағының төрағалығына ұсынған. Орталық партия комитетінің басшыларымен, сол кездегі төраға Ғ.Мүсіреповтің өзімен де келісіп қаншама талпынғанмен Әбекең ұмтыла қоймаған, баяғысынша тәуелсіз, дербес, ноқтасыз, жүгенсіз еркін өмір сүруді қалаған.
Ә.Нұрпейісов – бүкіл өмірінде басынан бір сөз асырмаған, ешкімнің қабағын, қасын қарауылдамаған, табалдырығына табынбаған, ешкімнің алдында тізесін бүкпеген, басын имеген, ешкімге жаутаңдамаған, ешкімге жалпаңдамаған, ешкімге тәуелді болмаған, ешкімге кеудесін бастырмаған, ешкімді төбесіне шығармаған, ханның алдында да, қараның алдында да қасқайып тұрып ақты ақ, қараны қара, барды бар, жоқты жоқ деп, халықтың, елдің сөзін айта алған, ар мен намыстан жаралған, «Малым жанымның садақасы, жаным арымның садақасы» деп жүрген азамат. Ол – заманда да, бұл заманда да билікке тым жақындап кетіп күймеген, тым қашықтап кетіп тоңбаған, өзінің орнын, әр нәрсенің ретін, жөнін, жосығын, салмағын, бағасын білетін кісі.
Кешегі күні қазақтың басына бұлт айналып, демократияның жалған шапанын жамылып, қайта құруды қайта қыруға айналдыра жаздаған бас хатшы М.С. Горбачев Алматыға келгенде елдің, халықтың, зиялылардың атынан Кремльдің өктемдігімен, әміршілдігімен бүкіл ұлтқа ұлтшыл, жастарына бұзақы, басбұзар айдары тағылғанда дәлелді, дәйекті, деректі қарғыспен жазаға пара-пар аталы, бәтуәлі, түйінді сөз айтып, тойтарыс берген, бас хатшыға көзімен жер шұқылатып, бетін «Правда» газетімен бүркемелетіп пәленің, жаланың бетін қайырған да осы Ә.Нұрпейісов. «Сіз қазақтардың ұлттық мәдени дәстүрлерін жандандыру жөнінде жарлық қабылдадыңыз. Біздің білуімізше қазақтарда ондай дәстүр жоқ, болған да емес. Егер дәстүр болса, ол қылыштың жүзімен, найзаның ұшымен, білектің күшімен шекаралас жатқан кіші халықтардың құнарлы, сулы, нулы жерлерін Ресейге бағындырып беру дәстүрі болғаны рас», деген де осы Әбе емес пе? Сондай-ақ, Республикада қазақ мектептері жабылып, қазақ тілі өліп бара жатыр. Тіптен Абайдың анасы Ұлжан дүниеге келген, сөз зергерлері шыққан Қарқаралыда қазақ мектебі жоқ. Тілсіз, ділсіз, әдет-ғұрып, салт-дәстүрсіз халық, ұлт болмайды деп алғашқылардың бірі болып дабыл қаққанда осы Әбекең.
Кешегі күні орыстың ұрыншақ жазушысы Солженицын әдепсіздікпен, әпербақандықпен Қазақстанның бүкіл солтүстігіне ауыз салып, бұрын қазақтың жері, елі, шекарасы, мемлекеті болмаған деген сандырағына қарсы тағы да қалам-семсерін қолға алып, «Известия», «Литературная газета», т.б одақтық баспасөз беттерінде көлемді сын мақалаларын жариялап, қазақтың тарихы мен тағдырына жасаған қиянатының күлін көкке ұшырып, «сыбағасын» берген де Ә.Нұрпейісов.
Республиканы Г. В. Колбин басқарған аласапыран кезеңде Ә.Нұрпейісов КСРО жазушылар одағы секретариатының кеңейтілген мәжілісінде 20 минут (регламент 10 минут) сөз сөйлеп, Қазақстан Орталық партия комитетінің бірінші хатшысы Г. В. Колбинді ұлт тағдырына байланысты төрт маңызды, өткір, өміршең мәселелер бойынша қатаң, ымырасыз сынға алады. Ең өзекті, ең шешуші кадр саясатындағы Республикада орын алып отырған ретсіздікті, жөнсіздікті нақты деректермен дәлелдейді. «Иә, Колбинге дейін де Оңтүстік облыстарын қазақ кадрлары басқаратын, Колбинде сол дәстүрді сақтап қазақ кадрларын қойды, Республикалық, кәсіподақ, комсомол ұйымдарының жетекшілігіне де қазақ кадрлары ұсынылды. Бірақ олардың фамилиясы қазақ болғанмен, түр-кескіні қазаққа ұқсағанымен қазақтың тілінен, дінінен, әдет-ғұрып, салт-дәстүрінен бейхабар, жалпы болмысы, дүниетанымы қазаққа ұйқаспайтын, көп жағдайда әйелдері орыс ұлтынан болып келетін қазақтар «шеберлікпен» табылып қойылуда», дейді.
Әбекең – бүкіл саналы өмірін, өзін, шығармашылығын Аралға, Аралдың бұрынғы, қазіргі, болашақ тарихына, тағдырына қалтқысыз арнаған адам. Арал үшін отқа да, суға да түсіп келеді.Альберт Энштейн атом бомбасы ойлап табылды деген жаңалықты естігенде: «человечество приближается к своей катастрофе» деген екен. Ә.Нұрпейісов те «Арал тағдыры-адам тағдыры», «Аралдың қасіреті – бүкіл әлемнің, бүкіл адамзаттың қасіреті», деп жарты ғасыр жалықпай жар салумен келеді. Бүкіл саналы өмірін аралға арнаған Әбекең бақилық өмірін де аралға арнау үшін, аралдың мәңгілік жанашыры, тілеуқоры, шырақшысы болу үшін, рухым еліммен, халқыммен бірге болсын деп, жоғарыда айтылғандай Белеранның төбесінен мәңгілік жататын орнын дайындап қойды.
Бұл кіндік кесіп, қан тамған киелі жерді, қасиетті топырақты, өскен, өнген елді, аралды сыйлаудың, құрметтеудің, аралға деген адалдығының бүкіл әлемде, адамзат тарихында теңдесі жоқ жаңа бір үлгісі, үрдісі, мұны Әбекеңнің тағы да бір азаматтық ерлігі деуге әбден болады.
Әбекең тек аралдың ғана емес әрдайым бүкіл қазақ жерінің, елінің, халқының, тарихының, тағдырының қорғаушысы да, қолдаушысы да, күзетшісі де, шырақшысы да, абыройы да, айбаты да, қайраты да болып келеді. Тіптен «Ұлт көшбасшысы» деген сөз алғаш рет осы Әбекеңнің дуалы аузынан шықпап па еді?
Сондай-ақ, Әбекеңнің аралдық жерлестері Тарас Шевченко атындағы орта мектептің атын Ә.Нұрпейісовке беруге ұйғарып, келісім сұрайды ғой. Әбекең: «Тарас Шевченко Украйн халқының Абайы, Абаймен тағдырлас, қазаққа тілектес ақын, олай жасауға болмайды», деп үзілді-кесілді қарсылық білдіреді. Шалқар ауданына барғанда да орта мектептің атын Ә.Нұрпейісовке беру жөнінде мәртебелі жиналыс болады, халық бұл ұсынысты бір кісідей қолдайды, мақұлдайды, бірақ Әбекең сол жиналыста үш рет сөйлеп, бұл шешімді де қабылдатпайды. Әбекең тек жақында Арал қаласында өзіне арналып салынған музей үйіне ғана ризашылығын білдірді. Жұрт жаппай жөнді, жөнсіз, ретті, ретсіз атақ үшін атан жарыс жасап жүргенде, лайым, Әбекеңнің бұл өнегесі де елімізге, халқымызға үлгі болғай.
Ал енді тойқұмарлыққа келетін болсақ: мынау той томалақ, даңғазаға, дарақылыққа, бәсекеге, жарысқа, жалған намысқа, ас та төк ысырапқа, ас ішіп, аяқ босатар мәнсіз, мағынасыз, бейпайда шараға айналған заманда, бүкіл қазақ аптасына алты күн той тойлап, жұмыс істеуге уақыт таба алмай жүрген қоғамда Әбекеңнің азаматтық ерлігі өз өмірінің осынау 90 жылында бірде-бір мерейтой өткізбеді. Қай кезде болмасын тарихта той мемлекеттің іштей іруіне, шіруіне, тоғышарлыққа негіз болатын, әділетсіздікке, даңғазалыққа, жарысқа, бәйгеге жол ашатын қауіпті, зиянды құбылыс есебінде қарастырылған. Кезінде орыстың халық болуына, ел болуына өлшеусіз үлес қосқан Петр 1 де «ойын-той – бәле-жаланың басы» деп, мерейтойын өткізбеу үшін Парижге сапарға кеткен екен. Әбекең де 50, 60, 70, 80, 90 жылдық мерейтойларын өткізбеу үшін шетелге, Аралға, Шалқарға кетіп қалады. Ал Алматыда болса, үйінде тұрмайды, сыртта жүреді. Аралға барғанда ең шалғайда жатқан екі ауылға өз қаржысы есебінен екі автобус алып беріп: «Менің қолымнан келген мерейтойым осы», дегені бар.
Кешегі кеңес дәуірінде қарақалпақтың бір зиялы азаматы қалпағын ешуақытта шешпеген, қалпағымен жатып, қалпағымен тұрады екен, тіптен моншаға да қалпағымен түседі екен, өмірінде бірінші рет қалпағын Лениннің Мавзолейіне барғанда шешіпті деп, күнкөсем Ленинді дәріптейтін бір әңгіме бар еді. Сондай-ақ, Әбекең де жасы 85-ке келгенде бір тамаша армантой өткізуге өз еркімен, өз ынтасымен, өз ықыласымен мәжбүр болды. Ол Әбекеңнің өзі, көзі, ізі, өмірі, ғұмырының жалғасы, ардағы, арманы, мақсаты, мұраты Кәрімнің үйлену тойы еді. Кәрім Әбекеңнің бары да, нары да, бақыты да, байлығы да, жалғандағы жалғыз жұбанышы. Оған үлкен үмітпен, ізетпен, сеніммен, сағынышпен, құрметпен соғыста қаза тауып, арманда кеткен бір әулеттің бес боздағының бірі – өз әкесі Кәрімнің атын өшірмеу үшін ырымдап қойған. Ендеше бала Кәрім – сол боздақтардың тірі жер басып жүрген өзі де, көзі де.
Әбекеңнің бұл армантойы биік дәрежеде өтті. Оған Салық Зиманов, Сағадат Нұрмағамбетов, Төрегелді Шарманов бастаған зиялылар, үкімет мүшелері, парламент депутаттары, бірнеше облыстың басшылары, еліміздің арқа тұтар, бетке ұстар қаймақтары, жақсылары мен жайсаңдары түгел қатысты. Республика Президенті Н.Назарбаев арнайы құттықтау хат жолдады.
Әбекең осы армантойды менің батаммен аштырды. Сол сырлы сезімге тұнған жүрекжарды лебіз мынау болатын:
– Айналайын Кәрім, Айгерім! Өмір деген қызығы мен қиындығы мол ұзақ сапар. Сапарларың сәтті, қадамдарың құтты болсын, алдарың ашық болсын, жан-жақтарың жазық болсын, көлеңкелерің кең, шуақтарың мол болсын, аттарың арымасын, тондарың тозбасын.
Өмір деген күрес, күресте жеңімпаз болыңдар; өмір деген жарыс, намыс, бәйге, әрдайым алда болыңдар; өмір деген сын-сынақ, сыннан, сынақтан сүрінбей өтіңдер; тізелерің бүгілмесін, бастарың иілмесін, кеуделеріңді ешкім баспасын, төбелеріңе ешкім шықпасын.
Айналайын Кәрім, сен тұлпардың тұяғысың, асылдың сынығысың, аталарың Нұрпейістің, Кәрімнің, Әбдіжәмілдің ізісің, көзісің, өзісің, өмірісің, өмірінің жалғасысың, бәйтеректей үлкен ұлағатты, абыройлы әулеттің тамырысың, бұтағысың, жапырағысың. Бүгін осы киелі әулеттің қара шаңырағының алтын босағасын, 60 жыл күттірген, арман – келін Айгерім аттап отыр.
Айналайын Кәрім, бүкіл әлемге белгілі, пенделігінен періштелігі әлдеқайда басым, даналығы мен даралығы пәк, кіршіксіз балалыққа, балалығы даналыққа астасып жатқан, атаң Әбдіжәмілдің денесінің сенен бөлектігі болмаса, жаны сенімен бір. Сенің тойың Әбекеңнің бар қуанышы, қызығы, бақыты, арманы. Бүгін бүкіл әлемде Әбекеңнен бақытты адам жоқ деп ойлаймын. Әбеке, бақытыңыз баянды болсын, балдарыңыз бақытты болсын, өссін, өнсін, көктесін, көгерсін, жақсылығыңыз жалғасын тауып, тойыңыз тойға ұлассын.
Осының барлығы Тәуелсіздігіміздің, егемендігіміздің, елдігіміздің арқасында. Тәуелсіздігіміздің тұғыры биік болсын, егемендігіміздің, елдігіміздің шаңырағы шайқалмасын, уығы қисаймасын, керегесі сөгілмесін, босағасы босамасын, табалдырығы төмендемесін, төңірегі түгел болсын, іргесі бүтін болсын, сыртында жау болмасын, ішінде дау болмасын. Халқымыз, жеріміз, еліміз, Елбасымыз аман болсын, тыныштық, молшылық, бейбітшілік, мамыражай, қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заман болсын!..
Ақ бата, зиялы қауымның ақ тілегі қабыл болып, жақында Әбекең немерелі болды, атын Иман қойды. Құтты болсын айтып үйіне бардық, Әбекеңнің қуанышында шек жоқ. «Айгерім келінімнің жүзі жылы, маңдайы ашық, әрдайым күліп жүреді, үйге қуаныш, бақыт, береке кірді», дейді абыз аға.
«Сырт көзбен қарағанда аңқаулау, аңғалдау, кеңқолтықтау көрінгенмен жарықтық Сәбит Мұқанов бір сәтті іс істесе, сәтті сөз айтса: «Мен өзім қумын-ай!» деп отыратын еді», Сейілбек, саған бата бергізген мен өзім де қумын, батаң қабыл болды, арманым орындалды. Күнде періштемді көруге үйдің екінші қабатына 17 рет көтерілемін», деп қутың-қутың етеді Әбекең.
Осы таяуда ғана Әбекеңе телефон шалып, жағдай сұрасам: «Жаңа ғана баламды құйрығынан қағып ұйықтаттым», деп мәз-мейрам. Армантойда Әбекең әлемдегі ең бақытты адам деп, елдің алдында өзіне мақұлдатып алып, тойшыл қауымға жар салып едім, Әбекеңнің бақытының базарының тарқамағандығына, бақытының баянды болғандығына тағы да, екінші рет көзім жетіп, шын аталық жүрегіммен мен де қуандым.
Қазақта: «Досыңның кім екенін көрсет, мен сенің кім екендігіңді айтайын», «Мың дос көптік қылмайды, бір дұшпан аздық қылмайды», «Бір адал досы бар адам бақытты», деген даналық сөздер бар. Құдайға шүкір, Әбекеңнің шын достары баршылық. Мұстай Кәрім, Д.Кугильдинов, Б.Панкин, А.Ким, Ю.Казаков, Г.Бельгер, Н.Анастасьев, Т.Шарманов, С.Қирабаев, К.Ормантаев, Ғ.Қалиев, А.Әшімов, інілері: И.Тасмағамбетов, Қ.Көшербаев, Т.Мансуров, Қ.Сұлтанов, М.Жолдасбеков, Ұ.Айтжанов, Ә.Кекілбаев, Д.Исабеков, С.Елубаев, Т.Әбдіков, Н.Оразалин, Е.Раушанов. Өмірден өткен Ш.Есенов, Ә.Тәжібаев, С.Зиманов, С.Нұрмағамбетов, З.Қабдолов, Х.Ерғалиев, Т.Ахтанов, Қ.Мырзалиев, Ө.Сұлтанғазин, М.Қозыбаев, Қ.Мұхамеджанов, Т.Молдағалиев, тағы да басқа көптеген ардақты азаматтар.
Бірде облыс әкімі кезімде, әдеттегіндей, Әбекеңнің үйіне сәлем беруге бардым. Сәлем-сауқаттан кейін Әбекең: «Ажар ас-су дайындағанша бір жерге барып қайтайық», деді.
Келістік, кеттік. Әбекең өзі рөлде, бір үйге келдік, ол Әбекеңнің ескі досы Зейнолла Қабдоловтың шаңырағы екен. Құрылысшылардан басқа ешкім жоқ. Әбекең: «Зейнолла мен Сәулені Сарыағашқа демалуға жіберіп, үйлерін олар келгенше жөндетіп қояйын деп жүрмін, соны күнде келіп бақылаймын», деді. Басқа әңгіме болған жоқ, үйге қайтып келдік.
Бұрынды-соңды мұндай жағдайды естімегесін, көрмегесін мен дос жөнінде, жолдас жөнінде қалың ойдың орманын аралап келемін. Е, нағыз достық, шын достық, адал достық деген осы екен ғой, қалай дана қазекең «Жол жөнекей қосылған екі достан, бір дос артық ежелден көңіл қосқан» деп тап басып, тауып айтқан десеңізші!
Әбекең, жалпы, үйсіздерге, күйсіздерге, кедей-кепшіктерге, мұңлы-мұқтаждарға жақсылық жасаудан жалықпайтын иманды, қайырымды жан.
Тағы да бірде бәріміздің ортақ досымыз Камал Ормантаев кенеттен қатты науқастанып, Алматының ауруханасының жансақтау бөлімшесінде ұзақ жатты. Мен елден Камекеңнің көңілін сұрауға барып, Әбекеңмен хабарластым. Ол мәшинесін өзі айдап, тездеп келіп, екеуміз жансақтау бөлімшесіне бардық. Сонда өзінің қан қысымы 180 екен, оған қарап жүрген Әбекең жоқ. «Бөлімше басшысына кіреміз де шығамыз, көріңіз де тұрыңыз, бізді көргесін науқасыңыздың жағдайы жақсарады», деп Камекеңе кірдік. Басында жан жолдасы Төрегелді Шарманов пен жан серігі Роза отыр екен. Бізді көріп Камекеңнің жүзі жайнап, жанарынан өмірге деген үміт ұшқыны қызылқанат балапандай ұша бастады. Біз ананы айтып, мынаны айтып, қауқылдасып, бір жылап, бір күліп біраз отырып қалыппыз. Бас дәрігерге берген уәдеміз есімізге түсіп, рұқсат сұрап, кетуге ыңғайландық. Біз Кәмекеңмен жақсы болыңыз деген ниетпен күліп қоштастық. Қоштасарда мен Камекеңнің қолын сүйдім, Әбдіжәміл ағасы дос-інісінің аяғын сүйді. Бұл да бір кімді де болса таңғалдыратын, таңдандыратын ешкімде, ешқашанда көрген де, естімеген де ерлікке пара-пар уақиға болды.
Кейінірек мен Әбекеңнің достары, әріптестері, туыстары, шәкірттері – барлық зиялы қауым бас қосқан бір мәртебелі жиында баршасына арнап: «Жолдасын шипажайға демалысқа жіберіп, үйін ремонттатқан, жансақтау бөлімшесінде жатқан жолдасының аяғын сүйген қайсыңыз барсыз?» – деп сұрақ қойдым. Ешкім мен бармын деп айта алмады, басқалар да айта алмас деп ойлаймын. Осыдан кейін «Періштең болмаса, пендең осындай-ақ болсын», деген ой түйдім.
Қазақ әдебиетінің көзі тірі классигі, шығармалары әлемнің 34 тіліне аударылып, бірнеше миллиондаған таралыммен жарық көрген, КСРО Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, Қазақстанның халық жазушысы, «Отан» орденінің иегері Ә.Нұрпейісов заманымыздың заңғарлары Мұхтар Әуезовтің, Сәбит Мұқановтың, Ғабит Мүсіреповтің, Ғабиден Мұстафиннің өзі, көзі, ізі, жалғасы. «Мені тұлғалар өсірді. Бәрінен де әкемнен көрмеген жақсылық көрдім», дейді ол осы «Егемен Қазақстанда» ана бір жылы жарияланғанын ауызекі әңгімесінде ағынан жарылып. Мен мақаламда тек Әбекеңнің өзім білетін адами қасиеттерін баяндауды мақсат еттім.
Сейілбек ШАУХАМАНОВ.
Соңғы жаңалықтар
16 өңірде ауа райы бұзылады - синоптиктер
Ауа райы • Кеше
Алматыдағы тұрғын үйлердің бірінен әйел адамның мәйіті табылды
Аймақтар • Кеше
Өскеменде көпқабатты үйден өрт шықты
Оқиға • Кеше
Домбыраны серік еткен Дильноза
Қоғам • Кеше
