Қазақстанның тәуелсіздік алуымен қатар жаңа саяси-құқықтық және әлеуметтік институттар құрылып, дамыды, соның нәтижесінде сот жүйесі де біртіндеп жетілдірілді.
Сот реформасының маңызды элементтерінің бірі 2005 жылдың желтоқсанында сот ісін жүргізуді жеңілдетуге, жергілікті соттардың рөлін күшейтуге, қадағалау сатыларын қысқартуға бағытталған соттылықты шектеу туралы заңның қабылдануы болды. Осы заңға сәйкес Жоғарғы сотта бір қадағалау сатысы қалдырылып, істердің көпшілігі облыстық соттардың кассациялық алқаларында түпкілікті шешімін таба бастады.
2012 жылдың ақпанында істерді қараудың апелляциялық, кассациялық және қадағалау тәртібін жетілдіруге, сол сатыларда істерді қайта қарау негіздерін қысқартуға, сот ісін жүргізуді жеңілдетуге бағытталған заңдар қабылданды.
Бұл үлгілердің негізгі кемшілігі «Жоғарғы сот – облыстық сот – аудандық сот» үш сатылы сот жүйесіне арналмаған. Нәтижесінде бір деңгейдегі соттарда уақыт өте «біріккен» және тиімділігін жоғалтқан екі саты пайда болды.
2016 жылға дейін облыстық соттар апелляциялық (заңды күшіне енбеген) және кассациялық тәртіпте (заңды күшіне енген) сот шешімдерін қарады. Жоғарғы сотта қадағалау және қайта қадағалау болды.
2016 жылы «Ұлт жоспары – 100 нақты қадам» бағдарламасын іске асыру шеңберінде бес сатылы сот төрелігі жүйесінен үш сатылы жүйеге көшу жүзеге асырылды. Осыған сәйкес облыстық және оған теңестірілген соттардың кассациялық сот алқалары таратылып, Жоғарғы соттың қадағалау сот алқалары кассациялық саты ретінде әрекет ете бастады. Алайда сот ісін жүргізудің үш сатылы моделіне көшу де бұл негізгі мәселені шеше алмады. Іс жүзінде екі толыққанды (аудандық соттарда бірінші, облыстық соттарда апелляциялық) және екі қысқартылған (Жоғарғы сотта кассациялық және қадағалау) сатылар жұмыс істейтін төрт деңгейлі модель құрылды.
Бұл ретте әрбір сот актісін кассациялық тәртіпте қайта қарау мүмкін емес. Процестік заңнама бойынша сот актілері кассациялық тәртіпте қайта қаралуға жатпайтын істердің тізбесі белгіленген. Сонымен қатар үдеріске қатысушылар тарапынан сын тудырған азаматтық және қылмыстық істер бойынша кассациялық шағымдарды судьяның алдын ала жалғыз өзі қарау кезеңі болды.
Жоғарғы соттың жұмысына қанағаттанбау себебі өте қарапайым: істердің 5%-ға жуығы ғана алқалы қарау үшін алдын ала қарау елегінен өткен. Мұны растау үшін бірқатар цифрды алға тартқаным жөн.
Кейінгі үш жылда (2022–2024) қылмыстық істер бойынша қаралған 15 мың өтінішхаттың 535-і немесе 3,5 пайызы ғана алдын ала қаралып, кассациялық алқаға жіберілген. Азаматтық істер бойынша жағдай біршама жақсырақ: 31 мың өтінішхатты алдын ала қарау қорытындысы бойынша кассациялық тәртіпте 1 688 немесе 5,4 пайызы қаралды.
Әкімшілік әділетте ғана сот актілерін қайта қарау әкімшілік соттың шешімдері мен ұйғарымдарына барлық шағым кассациялық алқада қаралатын «жаппай» кассациялық үлгі бойынша жүзеге асырылды. Жаңа кассациялық соттарда алдын ала қарау сатысы болмайды, азаматтардың кассациялық тәртіпке тікелей қол жеткізу мүмкіндігі болады. Барлық шағым тараптарды шақырумен сот отырысында алқалы түрде қаралады. Мұндай жағдайда кассациялық соттардың жүктемесі арта түсетіні сөзсіз, бірақ біз кассациялық қадағалауға қолжетімділікті кеңейту мақсатында бұл қадамға саналы түрде бардық.
Қазіргі нақты жағдайда Жоғарғы соттың рөлі де өзгерді. Дәлірек айтсақ, Жоғарғы соттың қызметі Конституцияның 81-бабында көрсетілген негізгі үш міндетке жұмылдырылады. Жергілікті және басқа да соттардың қарауына жататын азаматтық, қылмыстық және өзге де істерді қарайтын жоғары сот органы ретінде Жоғарғы соттың бірінші міндеті – ерекше жағдайларда кассациялық тәртіпте заңды күшіне енген сот актілерін қайта қарауды қамтамасыз ету.
Жоғарғы сотта іс жүргізу Жоғарғы сот судьясының ұсынуы немесе Бас прокурордың наразылығы бойынша
қозғалады.
Қабылданған сот актілері кассациялық сатыда қаралған соң, ерекше жағдайлар ретінде заң мыналарды қарастырады: мемлекеттiк немесе қоғамдық мүдделерге, мемлекеттiң ұлттық қауiпсiздiгiне әсер ететiн немесе адамдардың өмiрi, денсаулығы немесе Қазақстан Республикасының экономикасы үшiн қайтымсыз ауыр зардаптарға әкеп соғуы мүмкiн; адамдардың белгісіз санының құқы мен заңды мүддесін немесе өзге де қоғамдық мүддені бұзса; егер өмір бойына бас бостандығынан айыру жазасы тағайындалса; соттардың құқықтық нормаларды түсіндіру мен қолданудағы біркелкілігін бұзса. Мұндай қайта қарау жағдайлары дара сипатта болатынына сенімдімін.
Екінші міндет. Заңда көзделген жағдайларда Жоғарғы Сот оның соттылығына жатқызылған сот істерін қарайды. Мысалы, бұл Орталық сайлау комиссиясының, Орталық референдум комиссиясының шешімдері мен әрекеттеріне (әрекетсіздігіне) дау туғызатын әкімшілік істер.
Үшінші міндет – сот практикасының мәселелері бойынша түсініктеме беру. Бұл жұмыс кассациялық өтінішхаттарды қарауға байланысты жұмыстың көптігінен көпке дейін екінші жоспарда қалып қойды, енді айтарлықтай жандана түспек.
Түсініктемелерді дайындау үдерісі күрделі әрі көп еңбекті қажет етеді. Бірінші кезеңде сот практикасын зерделеу қажет. Осы мақсатта даулардың белгілі бір санаты немесе құқықтық қатынастар саласы бойынша соттардың құқық қолдану қызметін зерттеуді білдіретін тиісті қорытулар жоспарлы негізде жүргізіледі.
Қорытулар тақырыптары ерікті түрде емес, өзекті сандық, сапалық және басқа өлшемшарттарды ескере отырып анықталады. Сандық өлшемшарттарға соттар қарайтын істердің жалпы құрылымында даулардың немесе құқықбұзушылықтардың белгілі бір санатының үлкен үлесі немесе апелляциялық және кассациялық сатыдағы істердің жекелеген санаттарының күшін жою, өзгертулердің жоғары үлесі, т.б. Сапалық өлшемшарттардың мысалдарына қорытулар санаттағы істердің азаматтар, бизнес және мемлекет үшін маңыздылығы, үдеріске қатысушылардың, оның ішінде жеке кездесу кезінде түскен шағымдарды талдау нәтижелері жатады.
Қорытулар жүргізген кезде судьялар сот істерін зерделей отырып, соттардың заңнаманы қолдануындағы салыстырмалы тұрақты айырмашылықтарды анықтайды. Осы мақсатта сот жүйесінің арсеналында жасанды интеллект элементтері бар тиімді IT-құралы қазірдің өзінде бар. Содан кейін оларды жүйелеу және талдау шеңберінде мұндай ауытқулардың себептері мен шарттары анықталады. Олар әртүрлі болуы мүмкін: құқықтық олқылықтар мен қайшылықтардың болуы, заңнамалық нормалардың әртүрлі түсіндірілуі, т.б.
Нәтижесінде сот практикасында анықталған проблемаларды жою үшін оларды шешу бойынша ұсыныстар мен ұсынымдар әзірленеді. Егер сот практикасының біркелкілігін қамтамасыз ету мақсатында заңнамалық және заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілерді түзету қажет болса, заңнамадағы олқылықтар мен қайшылықтарды жою жөніндегі ұсыныстар уәкілетті лауазымды тұлғаларға жіберіледі. Егер құқықтық нормаларды қолданудың сот практикасын нақтылау арқылы мәселелерді шешу мүмкін болса, онда нормативтік қаулы жобасы түріндегі ұсыныстар Жоғарғы соттың жалпы отырысының қарауына шығарылады.
Бүгінгі таңда заң шығару жүйесіне Жоғарғы соттың міндетті болып табылатын 112 нормативтік қаулысы енгізілген. Кейбір мәселелер нормативтік реттеуді қажет етпейтінін ескере келе, Жоғарғы соттың жалпы отырысы «Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьяларының мәртебесі туралы» Конституциялық заңның 22-бабының 1-тармағын басшылыққа ала отырып, төменгі сатыдағы соттар үшін ұсынымдарды қамтитын сот практикасына түсініктемелер бере алады.
Мысалы, мұндай түсіндірулер істердің соттылығын анықтау мәселелерін шешуі мүмкін. Осы құрал сот ісін жүргізудің әртүрлі түрлері арасындағы сот практикасының біркелкілігін қамтамасыз етудің жедел механизміне айналады. Бұл Венеция комиссиясының ұсыныстарына және озық халықаралық тәжірибеге сәйкес келеді.
Жоғарғы соттың судьялары төменгі сатыдағы соттарға сот практикасына шолулар, талдаулар және қорытулар жіберумен қатар, оқыту іс-шараларын өткізу және практикалық көмек көрсету арқылы жергілікті соттарға жүйелі түрде әдістемелік қолдау көрсетеді.
Жоғарғы сот сапалы және болжамды сот төрелігін қамтамасыз ету үшін барлық шараны қабылдайды. Бұл соттарға сенім деңгейін анықтайтын негізгі фактор болып саналады.
Асламбек МЕРҒАЛИЕВ,
Жоғарғы сот төрағасы
