Құрылыстың белсенді қарқынына қарамастан, жалға берілетін сапалы тұрғын үй ұсынысы әлі де шектеулі. Жаңа пәтерге үміт артуға қалтасы көтере бермейтін халықтың орташа, төмен санатының талай жыл жөндеу көрмеген ескі үйлерді паналаудан басқа амалы жоқ. Өз кезегінде барлық тауарлар мен қызметтердің (құрылыс материалдары, коммуналдық қызметтер, тұрғын үйді ұстауға байланысты басқа да шығындар) құнына әсер ететін инфляция да жалға алушыға салмақ түсіреді. Бірақ қанша жерден қымбат, тапшы болса да жұрттың бас ауруына айналған баспана – бәрібір басты қажеттілік болып қала бермек.
Жыл басында абаттандырылған пәтер мен үйді жалға алу бағасының индексі өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 10%-ға жетті. Абаттандырылған тұрғын үйдің бір шаршы метрін жалға алудың орташа құны бүгінде 4,5 мың теңгені құрайды. Яғни ауданы 50 шаршы метр стандартты екі бөлмелі пәтерді жалға алу кезінде қатардағы отбасы айына орта есеппен 226,7 мың теңге жалдау ақысын төлейді деген сөз. Кеңірек орын қажет ететін отбасыларға 70 шаршы метрлік пәтерді жалға алу 317,3 мың теңге болады. Коммуналдық қызметтерге, интернетке, автотұраққа қосымша шығындар өз алдына. Әдеттегідей, жалға берілетін ең қымбат баспана – Алматы мен Астанада. Ұсыныс 50 мың теңгенің күрделі жөндеуді қажет ететін пәтерінен басталып, айына 3 миллион теңге тұратын элиталық тұрғын үй кешеніндегі сәнді пәтердің арасын шарлап жүр. Қала шетіндегі қолжетімді баспана да қымбаттай бастаған. Орталықта жақсы жөндеуден өткен екі бөлмелі пәтердің жалдау бағасы 350 мыңның үстінде. Тіпті Астанада айына 6 миллион теңгеге бағаланған дизайнерлік бес бөлмелі пәтер де бар. Елордада екі бөлмелі пәтерді жалға беруші шамамен 250-300 мың теңге (бұл орташа жалақымен тең) сұрайды.
Тұрғын үйді жалға алу бағасының біршама қарапайым көрсеткіштері (бір шаршы метрдің құны 2 000 теңгеден жоғары) Тараз, Түркістан, Ақтөбе, Павлодар қалаларының үлесінде. Табыстың қомақты бөлігін қарпитын Қонаев, Талдықорған, Қарағанды, Шымкент қалаларындағы жалдау ақысы бәріне бірдей қолжетімді емес. Мәселен, Қонаевта ауданы 50 шаршы метр екі бөлмелі пәтерді жалға алу құны 186 000 теңгені, яғни осы қаладағы орташа жалақының 60%-дан астамын құрайды. Талдықорғанда, Қарағандыда, Шымкентте бұл көрсеткіш 50%-дан асады.
Жыл сайын статистика мамандары әлеуметтік сауалнамалар жүргізіп, тұрғын үйді жалға беру бойынша көрсетілген қызметтердің құнын есептейді. Бұл деректер 2018–2023 жылдары халық жылжымайтын мүлігін жалға беруден түскен табысын 2,3 есеге, яғни 42,6 млрд теңгеден 98,5 млрд теңгеге дейін ұлғайтқанын көрсетеді. Сонымен қатар мұндай қызметтерді көрсетуге кететін шығын 2,6 есе өсті. Кейінгі бірнеше жылда тұрғын үйді жалға беру қызметтері құнының шығыны 20%-дан 23%-ға дейін көбейген. Мамандардың айтуынша, жалдау мен сату нарығы қашанда бір-бірімен байланысты. Егер тұрғын үй сатып алуға қолжетімді болса, жалдау сұранысы да төмендейді. Құрылыс салушыларға ҚҚС енгізілген жағдайда бастапқы жылжымайтын мүліктің бағасы көтеріледі. Демек, көпшілік сатып алу жоспарын өзгертіп, жалға алуға көбірек мойын бұруы мүмкін.
Қазірде елімізде 4,5 миллион азамат (әрбір төртінші тұрғын) баспанаға мұқтаж. Оның 1,3 миллионы – жастар. 2 миллионнан астам азамат баспана жалдап тұрады. Олардың қатарында жеке-дара төлеуге шамасы келмегендіктен бірнешеуі қосылып пәтер жалдайтын студент жастар көп. «Қазаншының еркіне» салып, көп жағдайда келісімшарт жасамайтын, жалдау бағасын көтеріп, коммуналдық қызмет үшін қосымша ақша талап ететін әдептен жұрдай қожайынға тап болған азаматтар қорғансыз қалады. Осыған байланысты тұрғын үйді жалға беру қадағаланбайтынын, меншік иелері басқа ұқсас жарнамалармен салыстыра отырып, бағаны өз бетінше белгілейтінін назарға алған Мәжіліс депутаттары былтыр пәтерлерді жалға алудың шекті бағасын анықтауды ұсынған. «Respublica» партиясының мүшелері барлық жалға берілетін пәтерлерді жайлылық деңгейіне қарай жіктеу, сондай-ақ жалға берушілердің бірыңғай тізілімін құру мен жалдау шартының үлгілік жобасын бекіту қажеттігін алға тартты. Алайда нарықтық экономика заңдарына қайшы келді ме, әлде азаматтардың (жалға берушілердің) бір санатының құқығы екіншісінің (жалға алушылардың) пайдасына қалай шектелуі керектігі нақтыланбады ма, әйтеуір халық қалаулыларының студенттерді немесе баспана сатып алуға мүмкіндігі жоқ азаматтарды қорғауға бағытталған бастамасы жалғасын таппады.
Сарапшылардың пікірінше, мұндай шектеу көлеңкелі экономиканың өсуіне, мәмілелерге қатысушылардың қорғалуының төмендеуіне және мемлекеттік бюджет үшін шығындарға әкелмек. Мәселен, «Finance.kz» тelegram арнасының талдаушылары елімізде белгіленген мөлшерлемемен тұрғын үйді жалға алудың арнайы бағдарламалары жұмыс істеп тұрғанын атап өтіп, кәсіпкерлік еркіндігі қағидаттарын сақтау қажеттігін еске салды. Олардың айтуларынша, шекті бағамен тұрғын үйді жалға беру нарығына араласу онсыз да ашық жүргізілмейтін пәтерлерді заңды түрде жалға беру жағдайының нашарлауымен қауіпті. Яғни жалдамалы тұрғын үй иелері салық төлеуді мүлдем тоқтатып, баға шектеулеріне байланысты пайдасын жоғалтпау үшін қызметті заңсыз жүргізуі мүмкін. Өткір проблема – қоғамға ортақ десек те, әр ұйым өз мүддесі тұрғысынан әрекет ететіні рас. Мәселен, Қазақстан риэлторлар қауымдастығының мәлімдеуінше, бағаның өсуіне әкелетін қосымша сұранысты студенттер тудырады. Тиісінше, алдымен жатақхана жетіспеушілігі мәселесін шешуге назар аударған жөн.
Шын мәнінде, депутаттардың ұсынысында бақылаусыз, реттеусіз кеткен жалдау нарығына бейжай қарамау, жалдау бағасын ұстап тұру құралдары бұрыннан бар мемлекеттердің тәжірибесіне сүйеніп, ұзақмерзімді, неғұрлым ашық тетіктерді қабылдау меңзелгені түсінікті. Еліміз бейіл болып отырған дамыған мемлекеттердің саясатының негізгі бағыты – ай сайын жалдау ақысын төлеуге қиналатын азаматтардың санаттарын нақты қолдау. Бұл тұтастай алғанда нарықтың дамуына кедергі келтірмейді, бірақ оның әлсіз қатысушыларына көмектеседі.
