Мағжан мен Хайретдин

Таяуда ғана Мемлекеттік ке­ңес­ші Е.Қариннің үйлес­ті­руі­мен, академик М.Қойгел­диев­тің маңдай тері­мен жарық көрген 12-том­дық «Алашорда ісі: 1920–1940» кітабында (Алматы, «Kitap» баспасы, 2023) аты-жөні жиі көрінетін тұлғалар ішінде Мағжан Жұмабай мен Хайретдин Болғанбай да бар. Бұлар – саяси қуғын-сүргін құр­бандары ішінде елеулілері. Екеуі бір-бірін білген, қадірлеген. Ақынның «Бір кемі жоқ, Бір теңі жоқ Болғанбай» деуі көп нәрсені аңғартса керек.

Хайретдин мен Мағжан алғашқы рет Петропавлда орта медреседе оқып жүргенде кездескен. Жәдитшіл медреседе араб, парсы, түрік тілдері мен түрік тарихы, дүниелік пәндер оқы­тылды. Жас Хайретдин мен Мағжан білімін одан әрі жетілдіру мақсатында жоғары медӨреседе оқуды армандады. Хайретдин Орынбордағы «Хұсаиния» медресесіне, Мағжан Уфадағы «Ғалия» медресесіне оқуға түседі.

Мағжан Ақмола өңірі саналатын Омбыда, Петропавлда Алаш автономиясы жұмысына жәрдемдессе, Хайретдин 1917 жылы 27 қарашада Қоқанда жарияланған Түркістан автономиясын құрысуға атсалысқан. Бұл мұхтарияттың тағдыры ауыр болды. 1918 жылы 11 ақпанда оны большевиктер аяу­сыз талқандады. Бала-шаға, қария, әйел заты демей, он бір күн-түн қынадай қырады. Мұны Хайретдин «Бортаң» деген бүркеншік атымен «Бірлік туына» (15.03.1918) «Тұла бойлары қан сасиды» деп жазады. Болшевизм озбырлығын әш­ке­релеген мақала тарихи шын­дықтың айнасы болып қалды.

Қайраткер ә дегеннен: «31-ші ғи­нуардан 10 ақпанға дейінгі күндер Түркістан халқының есінен өмірінде шық­пас. Ол күндерде адам-хайуан өзі­нің бет-аузын Түркістан халқына ашық көрсетті. Ол күндер Түркістан тарихында сиямен емес, қанмен жазылатын күндер!» деп ауыр трагедиядан мәлімет беруден бастайды.

«Тозаңдай күнәсі жоқ есепсіз мұсыл­ман халқының қаны судай шашылып, жаңа ғана қайтып, өсіп келе жатқан бостан­дық гүлінің адам пішінді жыртқыштар ­табанында тапталған күндер – ол күн­дер...Япырмай, осы сияқты үлкен масқара, ­зор сұмдық күндерін Түркістан халқы бір уақыт ұмытар ма екен? Жоқ! Мың қабат жоқ! Неше бүгін сүйегіне құлдық сіңіп,­ тамырына ірің толса да бұл күндерді ұмыта коймас!..

...Тым болмаса, неше мың­да­ған сәби­лердің күнәсіз ыстық қандары мен кірсіз, таза әруақтары ұмыттырмас! Тым болмаса өмірінде бет ауыздарын күннен басқа жан көрмеген мұсылман әйелдердің сүттен аппақ намыстары бұл күндерді ұмыттырмас!», деп жазады Хайретдин. Намыс пен жігерді жанатын сөздердің арғы жағынан зар заманның, қатыгездік пен қасіреттің бейнесі елестейді.

Жүрегін ауырта отырып жазған Хайретдин атамның осы сөздері, өкі­нішке қарай, ұмы­тыл­ғанына жаның ­ауырады. Ол күндердің мың сан ақи­қатын Хай­ретдин Болғанбай секілді Алаш ерлерінің өзімен бірге ала кеткені де анық.

Қаламгер жазбасындағы мына жолдарды бейжай оқу мүмкін емес: «Сор­лы Түр­кістан! Сен кеше бостандық болды, теңдік күні туды деп қашанғы жоғалтқан еркіндігіңе талпындың ғой. Сен Русияның үлкен өзгерісінің буына желігіп, баяғы айбыны күшті Темірің мен ақылы дана Бабырларыңды есіңе алдың ғой. Жоқ, босқа алданғансың! Шеттен келген буменен өлген теңдік тірілмейді. Сен ол теңдікті шын өксіп, анық сағынған болсаң, өзгеріс буы өзіңнен шықсын! Сырттан – Русиядан, Еуропадан келген өзгеріс буы саған әл бол­майды. Сен әлі тоңсың, күнің ыстық болса да саған әлі бос­тандық қызуы кірген жоқ. Енді мына көз алдыңда судай аққан кінәсіз қандар сенің бойыңа жылу жүгіртсе, сонда сен жылынасың. Сонда ғана сен Темірлерің мен Бабырларыңды көресің...Аһ! Айнала қан сасиды!...Енді мен бұл қанды көріп бұрынғыдай тоң болып кала алмаймын. Бұл қан мені ұйықтатпайды. Бұл қан көз алдымда тұрғанда қалың мақталы дүрия көрпені жылы жамы­лып жата алмаймын. Тұн­шықтырады…түсіме енеді».

Дәл осылай ақиқатты намысты жанып айту, бейнемен де, тура суретпен де жеткізу – қайсарлық пен жүректілік. Ақын Мағжанның Хайретдинге берген бағасының мәні осында жатыр.

Алаш қаламгері әрбір мақала­сын­да халыққа әрі ой тастап, әрі қараңғылықтан шығудың жолын нұсқап, заманындағы зұлым­дықты әшкерелейді. Мысалы, оның большевиктерді адам пішін­ді жыртқышқа теңеуін кейін­гі тарих дәл көрсетіп берді.

Мағжан Жұмабай да – уақытқа ба­ғын­баған, большевизмнен қай­мық­па­ған тұлға. Ақын: «Мен өлмеймін, менікі де өлмейді/ Надан адам өлім жоғын біл­мейді/ Өзім – патша, өзім – қазы, өзім – би/ Қандай ессіз не қылдың деп тергейді?» дейді.

Біртуар тұлғаның бұл ойы­нан оның тарихтағы орны мен маңызын болжай алғаны мең­зеледі. Оның шығар­ма­шы­лығы – Шығыс пен Батыс мәдениеті мен дана­лы­ғының үйлесімі. Еуропа­ның Қайта өрлеу дәуірінен бастап, символизмге дейін жалпы­адамзаттық көркемдік құнды­лықтар қалып­тасып дамыды. Алыстағы Мағжан осының бәрін табиғи, шебер меңгерді. Оның 1916 жылғы көтеріліске арналған «Ора­мал» атты өлеңінде қазақ тұр­мысы мен әлемдік таным қа­тар өріледі.

Аса күрделі 20-жылдары Алаш көшбасшыларының өтіні­шімен Мағжанның «Алқа» бағдарламасы мәтінін жазуға жәрдемдесуі – оның ертеңге сенгенін аңғартады. Мұнда ұлт зиялылары билік жазушыларға өз мүддесін жүктей алмайды деп жазды. Мағжан жырлары әдебиетте еркіндік пен теңдіктің рәмізіне айналды.

Хайретдин Болғанбай мен Мағжан Жұмабайдың журна­листік қызметі де түйісті. Екеуі де «Қазақ» газетін оқып жетіліп өсті. Хайретдин қызмет еткен «Бірлік туы» (Ташкент) газеті Мағжан поштасына келгені анық. Сондай-ақ Хайретдин Мағжан өлеңі мен мақаласы басылған «Жас азамат», «Кедей сөзі», «Бостандық туы» газеттерін оқып, соңғы аталған газетте жұмыс істегені белгілі. Саяси қызметте, өмірде талай аралас-құралас болған М.Жұмабай кейін әріптесі туралы елеулі пікір қалдырған.

20-жылдардың басында Хайретдин мен Мағжанды тағдыр Түркістан республикасы орта­лығында яғни Ташкентте тоғыстырды. Екеуінің де еңбектері «Ақ жол» газетінде, «Шолпан» және «Сана» журналдарында жарияланып тұрды. Екеуі де Халел Досмұхамед­ұлы басқарған «Талап» мәдени-ағарту ұйымы жұмысына, дәрістеріне қатысты. Бірге «Киринпрос»-қа (Абай атындағы ҚазҰПУ-дың бастауы) көңіл бөлді: Хайретдин дәріс оқыды, Мағжан студенттермен жыр кешінде кездесті.

Ташкент Өзбекстан астанасы болып белгіленіп, зиялылар Қызылорда мен Қазақстанның басқа да қалалары­на қоныс аудар­ғанда, Хайретдин мен Мағжан Қызылжардағы педагогика тех­никумында, кеңес партия мек­тебінде оқытушы болып жұмыс істеді.

1929 жылы ОГПУ-НКВД Х.Болғанбай мен М.Жұмабайды тұтқындап, жауап алғанда, Хайретдинді «кеңес өкіметін құлату мақсатында пантюр­кистік ұйым­мен және басмашы қозғалысының басшысы Заки Валидовпен, сондай-ақ Қазақстандағы ұлтшыл төңкеріске қарсы диверсиялық топпен байланыста болды» деп айыптаса, Мағжанды «Сібір халықтарын Қазақстан бөліп әкетпек болды, «Алқа» ұйымы бағдарламасы арқылы жасырын саяси қыз­мет­ті ұйым­дастырды, өлең-жыр­ла­рымен кеңес өкіметіне қарсы тұрып әжуалады» деп қаралады.

Көптеген Алаш қайрат­керлері қата­рында 1929–1930 жылы Алматыда тергелген Хайретдин мен Мағжан Мәскеуге Бутырка түрмесіне жіберілді. 1930 жылы 4 сәуірде ОГПУ-НКВД «үштігі» екеуін ең жоғары жаза – атуға үкім шығарды. Алайда бұл жаза Архангельск қаласында Соловецк лагерінде (СЛОН) 10 жылдық айдаумен ауыстырылады.

Бұдан кейін әйгілі 1937–1938 жылғы қанқасапта екеуі де «халық жауы» ре­тінде тұтқындалып, ату жазасына ке­сіл­ді. Хайретдин 1937 жылы 23 қарашада, Мағжан 1938 жылы 19 наурызда атылды.

«Халық жауы­ның» отбасы, ұрпағы, ағайын-туысы азабын бір кезде Ақмола өңірінде аса беделді болған Болғанбай мен Жұмабай әулеті қатар көтерді. Өйткені Хайрет­диннің әкесі Әбдірахман діндар, қажы болса, ал Мағжанның әкесі Бекен бұрынғы болыс-тын.

«Алашорда ісінің» 5-томына Мағжан мен Хайретдиннің тергеу ісі қатар еніпті. Осымен таныса отырып, олар көрген зорлық-зомбылық пен азапты, траге­дияны сезінуге болады.

Мағжан Жұмабай мен Хайретдин Болғанбай – Қазақ­стан тарихындағы қайта­ланбас құбылыс. Олардың шығар­ма­шылығы мен қайраткерлігі – біз үшін әрі қазына, әрі өнеге. Алаштанушылар «Петропавл қаласында осы өңірдің білім, бас­пасөз бастауында тұрған Х.Ә.Болғанбайға көше атын беру – әділеттілік талабы» деп санайды. Сондай-ақ жаңадан ашылған «Мағжан орталығынан» Хайретдиннің суреттері мен кітаптары лайықты орын алады деп үміттенеміз.

Достық Кәмелов,

«Х.Ә.Болғанбаев атындағы саяси қуғын-сүргін құрбандары» РҚБ президенті, экономист-саясаттанушы