Екінші дүниежүзілік соғыста фашистік Германияны жеңуге кеңес одағындағы республикалармен бірге Қазақ елі де аянбай үлес қосты. Миллионнан аса қазақ сарбаздары майдан даласында соғысса, тылда да «Бәрі де майдан үшін, бәрі де жеңіс үшін» деген ұранмен тынымсыз еңбек етті. Қызыл әскерді оқ-дәрі, керек-жарақпен қамтамасыз ету жағынан Қазақстан алдына жан салған жоқ. Соның бірі – аты тарихта қалған Шымкенттегі қорғасын зауыты.
Құрылысы өткен ғасырдың 30-жылдары басталған зауыт соғыс басталған тұста өндірісті ұлғайтып қорғасын балқытудан рекордтық көрсеткіштерге жетті. Елімізде бүкіл қорғасын өндірісінің 90%-ы, КСРО бойынша 70%-ы осы Шымкент қорғасын зауытына тиесілі болды. Сондықтан соғыс жылдарында атылған әрбір он оқтың жетеуі осы металлургиялық комбинаттың өнімінен жасалды. Сол себепті Шымкент қорғасын зауыты тек қаланың емес, күллі елдің мақтанышы болып қала бермек.
Жалпы, өндіріс орнының тарихына қысқаша үңілсек, зауыт сонау 30-жылдары КСРО аумағында жүргізілген индустрияландыру саясатының нәтижесінде пайда болған. Кәсіпорынның шежіресі туралы мәлімет іздестіргенімізде мынадай деректер көзімізге шалынды.
Негізінде қорғасын зауытының құрылысы Қаратау етегіндегі Ащысай кен орнын игеруге байланысты жүргізілді. КСРО заманында экономиканы бесжылдықтарға бөліп дамыту кеңінен қолданылды. Осыған орай бірінші бесжылдықта бұрынғы Оңтүстік Қазақстан облысында жаңа зауыт-фабрикалар құрылысы өте екпінді түрде салынды. Ал қорғасын зауытын тұрғызуға өкімет бел шеше кірісті. Ол үшін бүкіл күшті жұмсап республика мен КСРО-ның түкпір-түкпірінен жұмысшылар мен мамандарды жұмылдырды. Табанды еңбек нәтижесінде 1934 жылы қаңтарда зауыттың алғашқы кезеңі іске қосылды. Сол кездің өзінде-ақ оның өндірістік қуаты бүкіл еліміздегі қорғасын зауыттарының дәрежесінен асып түсті. Тарихи оқулықта көрсетілгендей, 1914 жылы күллі патшалық Ресей өндірген қорғасыннан өнімді 43 есе артық берді. Зауыт іске қосылған соң оның өндірістік қуатын арттыру жылдан-жылға ұлғая берді. Мәселен, 1936 жылы Ащысай кенішіндегі кен игеру алдыңғы жылмен салыстырғанда 1,5 есеге, қорғасын зауытында өнім шығару 2 есеге артқан. Ал 1938 жылы кәсіпорын жоспардан тыс 5,5 млн сомның өнімін өндіріп, еліміздегі түсті металлургия зауыттарының арасында бірінші болып металл қорыту жөніндегі жоспарды асыра орындайды. 1939 жылы жанқиярлық еңбектің нәтижесінде шымкенттік металлургтер бүкіл одақта өндірілетін қорғасынның 60%-дан астамын шығарды. Социалистік жарыс пен стахановшылар қозғалысын барынша өрістетіп, еңбекте жеткен ерен табыстары үшін Ленин ордені табысталды. Бұл сол кезде кәсіпорындар мен ұйымдарға берілетін мемлекеттің ең жоғарғы марапаты еді.
Соғыс басталған жылы зауыт өндірісін майдан даласында оқ-дәріге қажетті шикізатпен қамтамасыз етуге бейімдеді. Сөйтіп, 1941 жылдың соңына қарай орташа айлық еңбек өнімділігі алдыңғы кезеңмен салыстырғанда 20%-ға жуық артты. Зауыт бірнеше жаңа өнім түрлерін шығарды. Олардың қатарында висмут, баббит, металл сурмасы, қорғасын мен қорғасын прокаты, басқа да өнімдер бар. Соғыстың алғашқы кезеңінде жау қолында қалдырмау мақсатында КСРО-ның батыс өңірлерінен көптеген зауыт-фабрика елімізге көшірілді. Солардың ішінде 1941 жылдың аяғында Воронеж зауытының ұсталық-пресс машина жасау жабдықтары эвакуацияланып, Шымкент қорғасын зауытының механикалық цех аумағына орналастырылды. Кәсіпорын жанынан Подольск қорғасын-прокат зауыты да жайғасты. Содан өндіріс көлемі ұлғайып қосымша қорғасын құбырлары, илем, прокат шығарылды.
«Шымкент майданға, елге өндірістік ауқымда қорғасын, снаряд, көмір, мақта, астық, ет, дәрі-дәрмек, киім-кешек, елтірі, сабын, май, көкөніс, жеміс-жидек жеткізіп отырды. Бұл Жеңіс арсеналына қосқан үлкен үлес болды», деп жазылған тарихи деректе. Бұл жерде Шымкент деп сол кездегі Оңтүстік Қазақстан облысының орталығы ретінде айтылып отыр. Соғыстан кейінгі жылдарда да кәсіпорын тұрақты жұмыс істеп, талай жұмыскерлердің еңбек орнына айналды. Майдан даласынан оралған сарбаздар қаруын тастап осы зауытта жаңа еңбек майданын бастады. Шымкенттік майдангерлердің көпшілігі жас кезінде қорғасын зауытында істеген қарапайым жұмысшы, мамандар еді. Зауыт қалақұраушы кәсіпорын есебінде талай жыл шаһар тұрғындарының жұмыс пен қалаға пайда әкелген табыс көзі болып келді.
Қазіргі таңда зауыт аумағы жеке инвесторға беріліп, ол жерден жекеменшік индустриалды аймақ бой көтерді. Инвестор бүгінгі таңда арнайы кәсіпорын ашып, қорғасын қалдықтарын терең өңдеуді қолға алған. Зауыт жабылып бұрынғы орнынан еш нәрсе қалмаса да, жеңісті жақындатқан даңқты кәсіпорын ретінде халықтың есінде мәңгі сақталары хақ. Біз айтпақ болған Шымкент қорғасын зауытының қысқаша тарихы осындай.
ШЫМКЕНТ