Қазақ қолөнерінің хас шеберіне айналған әйгілі Ұста Дәркембай атындағы қолөнер музейінің жұмыс істеп келе жатқанына 20 жылға жуықтады. Шебердің кіндік қаны тамған Ақши ауылында орналасқан музейге әке аманатын арқалаған ұлы Дәулет Дәркембайұлы жетекшілік етіп, іске икемді жастарды шеберлікке баулып келеді. Жақында Ақши ауылына жол түсіп, қолөнер музейінің директоры Дәулет Шоқпаровпен өнер шаңырағының тыныс-тіршілігі жайында әңгімелескен едік.
– Әңгімеңізді әйгілі қолөнер шеберінің атындағы музейдің ауылдық жерде ашылу себебінен бастасаңыз.
– Әкем осы ауылда дүниеге келген. Атамыз Шоқпар мектеп-интернаттың отын жағып, суын тасып, еңбек еткен. Арасында ұсталықпен айналысқан. Ал Жұмагүл әжеміз интернаттың балаларына тамақ пісіріп беретін болған. Ол сонау соғыс жылдары болса керек. Тұманбай атамыз туған көршілес «Казатком» ауылында соғыстан соң темір ұста жетіспей, әкесі Шоқпарды сол ауылға жібереді. Әкем 8-сыныпты «Казаткомда» бітіріп, одан әрі қарай Алматыға кетеді. Оқуын тәмамдап, шығармашылықпен айналысады.
1996 жылы 50 жасқа толуы қарсаңында осы қараусыз, қаңырап қалған ғимаратқа көзі түсіп, жекеменшікке алды. Қаладағы көпқабатты үйлерде пәтеріміз болған еді. Бірақ онда артық-ауыс жұмыс істей алмайсың, оның үстіне жақын туыс-туғаннан да жырақтап бара жатқанын айтып, ауылға көшуді ұйғарды. Содан Ермек Өскенбаев деген сол кездегі ауыл әкіміне кіріп, осы бос тұрған ғимаратты мың долларға сатып алдық. Көп ұзамай туған ауылына қоныс аударып, он жыл өмір сүрген әкем асқаралы алпысқа толуына он күн қалғанда бақиға озды. Әкемнің ауылға келгендегі басты арманы – музей және қолөнер мектебін ашу еді. Осы мақсатта 2,5 мыңға жуық экспонат жинады. Сол арманын жүзеге асыру мақсатында шәкірттері бірлесіп, музей ашуға бел будық. Игілікті істің атқарылуына сол жылдардағы Алматы облысының әкімі Серік Үмбетов үлкен үлес қосты.
Жалпы жер аумағы 3 гектар, ал 375 шаршы метр болатын музей ғимаратында 6 зал жұмыс істейді. Оның бірінші залында ұста Дәркембай Шоқпарұлының балалық шағынан бастап, студенттік, отбасылық және әскердегі өмірдерегінен сыр шертілсе, үшінші залда қолөнер шеберінің шығармашылық еңбектері орналасқан. Ал үшінші залда қазақ халқының тері, ағаштан жасалған үй жиһаздары мен ыдыс-аяқтары тізілсе, төртінші залда халқымыздың саз аспаптары мен зергерлік өнері орын алған. Ал бесінші залда саятшылық өнерге байланысты бұйымдарды тамашалауға болады. Ең соңғы, алтыншы залда бүгінгі қолөнер шеберлерінің туындылары орналасып, олардың саудалануына жағдай жасалды. Музейге алыс-жақын қалалардан, әсіресе шетелден келген қонақтар кәдесыйға көп қызығады. Бұл қолөнердің бәсі қашанда жоғары екенін көрсетеді.
– Өзіңіз де өнерден құралақан емессіз. Әке ізін жалғастырып, Т.Жүргенов атындағы Қазақ ұлттық өнер академиясында студенттерге дәріс оқып, шәкірт тәрбиеледіңіз. Бүгінде шәкірттеріңізбен бірлесе музей жұмысын жандандырып, ұлттық өнердің өрістеуіне өлшеусіз үлес қосып отырғаныңыз мәлім. Әке аманатын арқалаған перзенттің жүгі жеңіл бола қоймас?
– Ата-анам екі ұл, бір қызды өмірге әкеліп, өсірді. Ұлтымыздың қолөнерін игеру, тарихын тану бала күннен жаныма жақын. Сондықтан осы салада өнердің қадірін білетін, бабалар мұрасын көздің қарашығындай сақтап, насихаттауды парыз санайтын шеберқол азаматтар тізе қосып, еңбек етіп жүр. Атап айтсам, әкемнің көзін көрген, өнегесін алған шәкірттері, Мәдениет саласының үздігі Ринат Мүлікбаев музей ашылғаннан бері осында еңбек етіп келеді. Одан кейін Абай атындағы мемлекеттік педагогикалық университеттің көркемсурет және графика факультетін тәмамдаған Мәди Тілепберген де 13 жылға жуықтады, осы музейдің қызметкері. Ринат теріден мал сауып, сүтін құюға арналған көнек, торсық сынды ыдыстар жасаумен айналысса, Мәди ағаш шебері. Оның қолынан шыққан сандықтар көз жауын алады. Кезінде әкемнің еңбектерін жинап-теруде жанынан табылған көмекшісі, Т.Жүргенов атындағы өнер академиясын өнертанушы мамандығы бойынша бітірген, шәкіртім Мақпал Бұтабаеваның да музейдің өркендеуіне қосатын өзіндік үлесі бар. Таутүрген ауылының тумасы, Алматы облысының үздік қолөнер шебері Дәулетбек Әбдіқайымов, астаналық ағайынды Бекболат пен Жанболат Нұрданбектер де осы музейде шыңдалып, қазір өз алдарына еңбек етіп, халқымыздың асыл қазынасының қорын молайту жолында еңбек етіп жүр.
Ұлттық қолөнерді насихаттаумен және жас өскінге шеберлік сабақтарын өткізіп, түрлі деңгейдегі көрмелерге үзбей қатысып отыратын музейде 10 адам тұрақты еңбек етеді. Дәстүрлі қолөнердің дамуына сүбелі үлес қосып отырған музей қорында барлығы 3 мыңға тарта жәдігер бар. Оның дені – әкемнің қолымен жасалған бірегей туындылар. Әкемнің жер-жаһанды кезіп, көзмайын тауысып, жиған-терген жәдігерлерін сақтап, ұлттық мұраны келер ұрпаққа жеткізуді басты парызым санаймын.
– Дәстүрлі қолөнерді дамытып, мәдени мұраның қайнарына айналған музей ұжымының алдағы жоспарлары туралы айтсаңыз? Осы ұлттық құндылықтарды дамытуда қандай да бір проблемалар бар ма?
– Биылға ауқымды жоспарлар бар. Соның бастысы, дәулескер күйші, композитор Н.Тілендиевтің 100 жылдығы АҚШ-тың Нью-Йорк қаласында өтеді. Айтулы іс-шараға біздің музей де көшпелі көрмесін алып барады. Ал енді облыс аумағында өтетін мәдени шаралардан шет қалған емеспіз. Наурыз мерекесіне орай Қонаев қаласында өткен қолөнер шеберлерінің көрме-жәрмеңкесіне қатыстық. Шеберлер өз бұйымдарын халыққа көрсетумен қатар, саудалауына мүмкіндік алды. Сондай-ақ музейде мектеп оқушыларының қатысуымен танымдық іс-шаралар өткізіп, ұлттық мұрамыз – зергерлік бұйымдарды дәріптейміз. Жас өскінге атадан балаға жеткен әйелдердің әшекей бұйымдарының ерекшеліктері мен тұрмыстық заттардың қолдану тәсілдерін таныстырып, таным көкжиегін кеңейтіп келеміз. Біздің музей қызметкерлері қолөнерді насихаттаумен бірге, оны жасаумен де айналысады.
Ертеде қазақ халқы малдың етін жеп, сүтін ішіп, сонымен қатар жүні мен терісін, мүйізі мен сүйегін де кәдеге жаратқан. Ал бүгінде малдың еті мен сүтінен басқасы қоқысқа кетіп жатыр. Осыған орай, өзіміз бастама көтеріп, теріден тұрмысқа қажетті қаншама заманауи өнім жасауға болатынын насихаттап жүрміз. «Қолда барда алтынның қадірі жоқ» демекші, дайын әрі сутегін шикізатты ұқсата алмай, далаға тастап жатырмыз. Ал теріден былғары өндіріп, одан аяқкиім, тон, сөмке сынды құнды дүниелер жасап жатқан мемлекеттер қаншама? Бұл мәселе алдағы уақытта шешімін табуға тиіс деген ойдамыз.
Былтыр Ақтөбе облыстық мәдениет басқармасының қолдауымен «Қазақтың тері өңдеу дәстүрі» деген кітап шығардық. Онда әкем Дәркембай Шоқпарұлы еңбектерінің негізінде терінің дайындалу технологиясынан бастап, қайыс, былғары, көн теріден алуан түрлі дүние жасалатыны жан-жақты жазылды. Енді ол еңбек өндіріске енгізілсе, нұр үстіне нұр болар еді.
– 200-ден астам ғылыми-танымдық еңбек пен осы саладағы оқу-әдістемелік 30 кітаптың авторы атанған Дәркембай Шоқпарұлы:
«Бабамнан қалған мұра төс пен көрік,
Ұста әкемнің үлгісін өскем көріп.
Ұғынамын осыны мол байлық деп,
Басқа байлық мен үшін бес теңгелік»,
– деп жыр маржанын тізіп, балға мен қаламды қос қанатына балаған екен. Әкеңіздің ақындық өнері туралы айтып өтсеңіз.
– Ұлтымыздың баға жетпес тарихи қазынасын халықпен қауыштырған әкем ұста ғана емес, ой саларлық өлең жолдарын жазған сөз зергері де. Халқымыздың тұрмыс-тіршілігіне қатысты «Биялай», «Қашау», «Аманат», «Сақпан», «Дастарқан», «Атакәсіп», «Алтын, күміс тас екен» тәрізді әр жылдары жазылған этнографиялық жырлары «Замана ағымы» атты өлеңдер топтамасына арқау болып, 2021 жылы кітабы жарық көрді. Бұл өлеңдер топтамасында туған ел, өскен жер мен ана тіліне қатысты өлеңдері, махаббат пен табиғатқа деген сүйіспеншілігі жырланады. Сондай-ақ балалардың жүрегіне жақын, тіліне жеңіл жаңылтпаш, жұмбақ, бата-тілектері де кітапқа енген.
– Кеңестік кезеңде халықаралық көрмелерге қатысып, ұлттық қолөнеріміздің даңқын аспандатқан Ұста Дәркембай атындағы музейдің бүгінгі жетістігі қандай?
– Бүгінде облыстағы алдыңғы қатарлы музейлер санатындамыз. Осы жылдар аралығында көшпелі көрмемен бірқатар мемлекетте болдық. Былтыр Астанада өткен көшпелілер ойынына қатыстық. Алдағы уақытта АҚШ-қа баратынымызды жоғарыда айттым.
2023 жылы алғаш рет облыста шеберлердің республикалық фестивалін өткіздік. Оған еліміздің әр түкпірінен аттары әлемге мәшһүр 40 шебер қатысып, шеберлік сағаттарын өткізді. Мұндай игілікті істер алдағы уақытта да жалғасын табатын болады.
– Әсерлі әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен –
Ұлбосын ИСАБЕК,
«Egemen Qazaqstan»
Алматы облысы,
Еңбекшіқазақ ауданы