Алаш оқулықтары

Мәселен, мына есеп тапсырмасына қараңызшы. «Қорада бір тауық жүр, со­ңында төрт балапаны бар. Та­уықтың екі балапаны жо­ғалды, қаншасы қалды?» немесе «Бөрте ешкі былтыр екі лақ тауып еді, биыл үш лақ туды. Сонда екі жылда бөрте ешкі неше лақ тапты?». Байқа­са­ңыз, автор ма­тематикалық есептердің өзін қарапайым үй құстары немесе жануарлар арқылы балаға түсін­ді­ре­ді. Бұл тапсырма арқылы бала математикалық есеп­ті ше­шіп қана қоймай, үй жа­нуарларының атын, оның ба­ла­сының қалай аталатынын есі­не сақтап алады. Бұның өзі біріншіден, жауапкершілік, екіншіден, ұлт ісіне арала­сып жүрген Алаш зиялысының қазақ баласына оқу-білім нәрін қайтсек тез сіңіреміз деген сұраққа жауап іздегенін аңғарамыз.

Ал келесі мысалға (Мір­жақып Дулатұлы мисалы деп берген) назар аударсақ. Аталған тапсырма «Жетінің ішіндегі күндер» деп аталады. Толық мазмұны былай: «Бір жетінің ішінде неше күн бар? Бейсенбіден кейін қай күн? Сейсенбі қай күннің артынан келеді? Серсенбіден ­екі күн өткенде қай күн бола­ды?» дей келе күндерді реті­мен санап шығуды тапсыр­ған. Қазақ ішінде өскен, өз тілінде сөйлейтін мектеп баласы үшін бұл аса қиын емес. Тіп­ті бұны балалар мектеп­ке дейін көкейіне тоқып, жат­қа айта беретін болған. Ал қай­­раткер бұл тапсырманы бас­тауыштың бірінші жылы оқы­латын оқулығына енгіз­гені тегін емес.

Халқымыздың көшпелі өмі­рін математикалық есепке енгізген Дулатұлының қия­лы мен үмітінде шек жоқ. «Мыр­қымбай­дың бір қал­та­сын­да 4, екінші қалтасында 3 асығы бар, сонда оның асы­ғы нешеу?» немесе «Біздің үйде қырқылған тоқты 5, қыр­қылмағаны 4, сонда бізде не­ше тоқты бар?», «Желіде 9 құ­лын байлаулы, үшеуі ағы­тылды, сонда желіде неше құ­лын қалды?» деген есептер ті­келей қазақ балалары­ның күн­делікті өмірімен, тұр­мыс-тіршілігімен қабысып жататыны анық. Осыдан кейін балалар аталған есепті түсін­бей қалатынына еш күмәніңіз болмас.

Бізді қызықтырғаны, Мір­жақып Дулатұлының «Есеп құралындағы» әрбір кесте мен амалдардың баланың жас ерекшелігіне қарай түсінікті тіл­мен жазылғаны. Былайша айтқанда, автор енді ғана мектеп табалдырығын аттаған оқу­шы математикалық оқу­лықты ашқанда, одан зерікпейтін кітап құрастырған.

Бір ғасыр бұрын жарық көрген қазақша оқулықтар­дың ішінде «Қазақстан» мем­лекет баспасының Күн­шығыс бөлімінен шыққан Халел Досмұхамедұлының «Оқушының саулығын сақ­тау» атты шағын оқулық – қа­зақ баласына қажетті кітап­тың бірі. Онда автор оқу­шы­лардың күнделікті оқу ба­­ры­сындағы жеке әрекет­тері мен тұрмыстық таным­дары топтастырылған. «Шы­лым тартпа, насыбай атпа, темекінің зиянды еке­нін ұмыт­па», «Ымыртта, ала­кө­ле­ң­кеде, нашар жарықта оқы­ма, жазба, жұмыс қылма» деген сияқты күнделікті тәртіп, гигиена, оқу мен саулыққа қа­тысты ескертпелерді бала са­­на­сына құюға құлшынған. Х.Досмұхамедұлы осы кіта­бының соңына мынадай лебіз қосқан: «Осы «Оқушының сау­лығын сақтау» атты кітап­шаны Холландия үкіме­тінің бұйрығымен нағыз білгіш деген доқтырлар жаз­ған екен. Кітапшада мектепте сау­лық сақтау шарттары үгіт ре­тін­де жазылған, «мынау зиян, мынау пайдалы» деп ұс­та­зы шәкіртіне үгіттеу тү­рін­де айтылған», дей келе атал­ған оқулық-кітапша­ның ден­саулықты сақтауға үй­рете­­тін толық құрал деп түсінуге бол­маса да, осында айтылған шарт­тар орындалып тұрса, жас буынның таза болып, дұ­рыс өсуіне аз болса да себепкер болатынын алға тартады.

Әрі қарай автор осы кітап­ты не үшін аударып, қазақ халқының тұрмыс-тіршілі­гі­не бейімдегенін де айтады: «Қа­зақ-қырғыз мектепте­рін­де саулық сақтау жұмыста­ры­ның нашар екеніне күйі­­ніп, тілімізде саулық сақтау туралы ешбір құралдың жоқ­ты­ғын ескеріп, осы кітапша­ны ­аударып басуды мақұл көрдік». Көрдіңіз бе, кешегі ұлт зиялылары әр ісінде, әр шаруа­сында ұлт мүддесін басты орын­ға қойып, хал­қы­мыздың бо­лашағы үшін жұмыс істе­ген.

Сонымен бірге «Қазақша-орысша тілмәш» атты сөздік те осыдан 100 жыл бұрын Қош­ке Кемеңгерұлының жетек­ші­лігімен жарық көр­гені мә­лім. Бұл мұралар қайта басылып шық­ты да. Ұлтты ояту жолына бел шеше кіріскен Алаш зиялыларының қиын жылдары талай оқулық жазып, аударып, оны қазақ ба­ла­сының кәдесіне жаратуға ­ат­­салысқаны – тарихи еңбек.