Инфографиканы жасаған – Амангелді Қияс, «ЕQ»
Энергетика секторында әйелдер үлесі аз
Осы бағыттағы ЕО ілгерілетуді көздеп отырған қадамның бірі – инклюзивті және гендерлік теңдік. Қазір ОА елдерінде бұл мәселе тиісті деңгейіне жете қойған жоқ. Мәселен, еліміз Жаһандық гендерлік алшақтық индексінде өткен жылдың есебі бойынша 76-орында (жалпы индексі 0.710) тұр. 2023 жылы 0.721 индекспен 62-орында тұрған еді. Көрсеткіш төмендеген. Жалпы, гендердік теңдік көрсеткіші әйелдердің экономика, білім, денсаулық, саяси салаларда белсенділігі мен өмір сүру ұзақтығына қарай шығарылады.
Еліміздегі әйелдердің саяси өкілдігіне тоқталсақ, 2023 жылғы жағдай бойынша әйелдер Сенат депутаттарының 20 пайызын, ал Мәжіліс депутаттарының 18,9 пайызын құрады. 2022 жылы жергілікті өзін-өзі басқару деңгейіндегі 321 мемлекеттік саяси қызметкердің тек 28-і (8,7%) әйелдер болды. Қазіргі уақытта министрлер кабинетінде 26 лауазымды тұлғаның ішінде 4 әйел (15%) жұмыс істейді. 2023 жылы корпоративтік басшылыққа әйелдердің тек 3 пайызы ұсынылған.
ЕО ден қойып отырған энергетикалық секторда да әйелдердің үлесі аз. БҰҰ Даму бағдарламасының «Қазақстандағы жаңғырмалы энергетика секторындағы гендерлік теңгерім: мәртебе, проблемалар мен шешімдер» есебінде мұнай мен газ, электр энергетикасы, көмір өндіру және жаңартылатын энергия көздеріндегі қызметтерге әйелдердің айтарлықтай аз ұсынылатынын айтады. Мәселен, 2016-2019 жылдары энергетика секторындағы әйелдердің үлесі 25 пайызды құраған. Онда да бұл салаларда әйелдер негізінен төмен білікті және бейінді емес лауазымдардағы қызметті атқарады. 2020 жылы біліктілігі жоқ позицияларда көмір, мұнай өндіру және энергетика салаларында әйелдер жұмыс күшінің үлесі ерлерге қарағанда жоғары болған.
«Technowomen Central Asia» КЕҰ басқарма мүшесі, «RoboTechnoGirls» бастамасының жетекшісі Әлия Оразымбетованың айтуынша, ЖЭК-тің аралас салаларын қоса алғанда жалпы электр энергиясы секторында әйел ғалымдар мен ІТ мамандары 38 пайызды құрайды.
– Елімізде ІТ саласына әйелдер көп келе бермейді. Бұл, әсіресе, энергетика сияқты тар әрі «техникалық жағынан күрделі» салаларда айқын көрінеді. Деректерге сүйенсек, Қазақстан мен Орталық Азия бойынша ІТ мамандардың жалпы санының шамамен 15-20 пайызын әйелдер құрайды. Ал нақты электр энергетикасы секторында бұл көрсеткіш одан да төмен, шамамен 10-12 пайыз ғана. Біз қазір көптеген іс-шара өткізіп жатырмыз. Мақсатымыз – қыз балалардың осы салаға қызығушылығын арттырып, STEM пәндерін, бағдарламалау, роботтехника бойынша білім алуына ықпал етіп, ғылыми қызметке тарту, – деді Ә.Оразымбетова.
Ал 2022 жылғы Жаңғырмалы энергия көздері жөніндегі халықаралық агенттік (IRENA) есебінің дерегіне сүйенсек, әлем бойынша әйелдердің күн энергетикасындағы жұмыс күші ең жоғарғы 40 пайызды құрайды. Мұнай-газ секторында – 22, жел энергетикасында – 21 пайыз ғана. Сондай-ақ әйелдер күн энергиясының өндіріс сегментінде белсенді (47 пайыз), алайда күн фотоэлектрлік жүйелерін орнатуға құлықты емес, небәрі 12 пайыз. Десе де агенттіктің қорытындысына сәйкес, дүние жүзінде таза энергия өндіруде әйелдердің үлесі – жоғары.
«Global Gateway» қаржы бөледі
Кейінгі жылдары әлем елдері, соның ішінде Орталық Азия климаттық қатермен күресуге мәжбүр. Өйткені аймақта температура әлемдік орташа деңгейге қарағанда екі есе жылдам жоғарылап жатыр. Мұздықтар тез еріп, су тапшылығы, құрғақшылық байқалды.
«Өңірімізде су тапшылығы уақыт өткен сайын өзекті мәселеге айналып келеді. Оны екі нәрседен аңғаруға болады. Кейінгі 20 жылда жан басына шаққандағы сумен қамтамасыз ету көрсеткіші 30 пайызға кеміді. Аймақтағы су ресурстарының 70 пайызы – трансшекаралық. Дәл осы себепті бізге су үнемдеу технологияларын және smart суару мен гидрологиялық мониторинг жүйелерін дамыту ісінде халықаралық қоғамдастықтың қолдауы қажет. Біз бұрыннан айтылып келе жатқан Орталық Азия су-энергетика серіктестігін құру бастамасын ілгерілетуге әзірміз», деді Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Өзбекстанда өткен Еуроодақ-Орталық Азия саммитінде.
Сондай-ақ осы жиында Брюссель «Global Gateway» бастамасы аясында Орталық Азияға 12 млрд еуроны құрайтын инвестициялардың жаңа пакетін енгізетінін мәлімдеді. Бұл қаржының 3 млрд доллары – көлік саласындағы жобаларға, 2,5 млрд доллары – аса маңызды шикізатқа, 6,4 млрд доллары – энергетика мен климатқа және қалғаны цифрлық байланысқа жұмсалмақ.
Қазір ЕО климат өзгеруі саласындағы көшбасшыға айналды. 2021 жылы одаққа мүше мемлекеттер Еуропаның климат заңы туралы келісімге келген еді. Осылайша, Еуропа 2030 жылға қарай парникті газдар шығарылымын 55 пайызға азайтуды міндет етіп алға қойды. Ал оның нәтижесінде ЕО 2050 жылы шығарылым көлемін мүлдем жоймақ. Бірақ Еуропа әлемдегі климаттық өзгерістермен жалғыз күресе алмайтыны белгілі. Сол себепті олар әлем елдерін осы ортақ мәселеге жұмылуға шақырып отыр. Соның ішінде ЕО Орталық Азияның күн, жел және су энергетикасындағы әлеуетін негізге ала отырып, аймақтағы су, энергетика және климаттың өзгеруі бойынша Еуропа одағының Орталық Азияға арналған стратегиясына және Еуропа командасының (Team Europe) бастамасына сәйкес, ЕО ОА-ның бес еліне – Қазақстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Түрікменстан және Өзбекстанға қазіргі заманғы экологиялық таза энергетикалық ресурстарды пайдалануға, жалпы жаһандық жүйелерге көшіп, қауіпсіздікті қамтамасыз етуде көмегін беріп отыр.
Алайда 2021 жылы Еуропалық комиссияның бұрынғы атқарушы вице-президенті Франс Тиммерманс пен Еуропа одағының сыртқы істер және қауіпсіздік саясаты жөніндегі жоғары өкілі, Еуропалық комиссияның Әлемдегі күшті Еуропа жөніндегі вице-президенті Джозеп Боррелл «Project Syndicate» сайтына жариялаған «Климат өзгеруінің геосаясаты» (The Geopolitics of Climate Change) мақаласында өзге елдер климатқа қатысты міндеттемелерін Еуропа одағымен сай келтірмесе, «көміртектің ағу» қаупі бар екенін айтады. Сондықтан ЕО көміртегі шекарасын реттеу механизмі (CBAM) бойынша жұмыс істейді. «Кейбір елдер, тіпті одақтастарымыздың арасында бұған алаңдайтындар бар екенін білеміз. Бірақ біздің бағытымыз айқын. Өндіріс кезінде көміртегі газын көп шығаратын тауарларды импорттағанда арнайы баға белгілеу жазалау немесе протекционистік сипатқа ие емес», делінген мақалада.
Қазақстан гендерлік теңдікті ілгерілетуге бейіл
Гендерлік теңдік мәселесіне келетін болсақ, бұған әлі де толықтай қол жеткізбесек те, еліміз әйелдердің құқықтары мен мүмкіндіктерін кеңейтуге бірқатар қадам жасады. Жалпы, мәселенің бар екенін мойындай отырып, мемлекет пен қоғамның алдында міндет етіп алды. Өйткені ел халқының 50 пайыздан астамы – әйелдер. Бұл бағытқа Президент Қасым-Жомарт Тоқаев баса мән беріп отыр.
Мәселен, 2021 жылы еңбек саласындағы кемсітушілікті жою жөніндегі мемлекеттік саясатты іске асыру аясында еліміздің Еңбек кодексінен әйелдерге тыйым салынған кәсіптердің тізімі алынып тасталды. Осылайша, қазір әйелдер бұрын тек ерлерге рұқсат берілген 219 кәсіп пен жұмыс түрін атқаруға мүмкіндік алды. Бұл, әрине, жұмысқа орналасудағы гендерлік кедергілерді жоюдың маңызды қадамы болды. Сонымен қатар елдегі БҰҰ ДБ және «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры әйелдерге арналған жобаларды іске асыруға қаржылай қолдау көрсетіп отыр. Мұның ішінде жасыл жобаларды дамытуға, ынталандыруға бағытталған келісімдер бар.
Сондай-ақ жаңғырмалы энергия көздері (ЖЭК) секторын қолдауға және Қазақстанда гендерлік теңдікті ілгерілетуге бағытталған «ЖЭК секторындағы әйелдер» наградасы құрылды. «Qazaq Green» ЖЭК қауымдастығының басқарма төрағасы Айнұр Соспанованың айтуынша, еліміздегі ЖЭК қалыптасуының алғашқы он жылында елдің мүмкіндіктеріне, инвестиция тартуға және тағы басқаларға қатысты жұмыс атқарылған. ЖЭК-те гендерлік даму мәселелеріндегі халықаралық тәжірибе зерделенген.
– «ЖЭК секторындағы әйелдер» наградасын құру – Қазақстандағы жаңғырмалы энергетика секторының әлеуетін нығайту жолындағы маңызды қадам. Бұл үлгі болатын әйелдерді анықтап қана қоймайды, жаңартылатын энергетика секторындағы, мемлекеттік құрылымдардағы 24 әйелді әйелдер клубына біріктірдік. Олардың арасында сала өкілдері мен гендерлік теңдік мамандары бар. Қазақстанда энергетиканың дәстүрлі секторларын декарбонизация тәсілдеріне үйрету және ақпараттандыру қажет. Біз сондай-ақ «Qazaq Green ЖЭК мектебін» құрдық, онда энергетиктер топтарын оқытамыз, – деді А.Соспанова.
Халықаралық конвенциялар мен келісімдерге тоқталсақ, еліміз «Әйелдердің жағдайын жақсарту жөніндегі Бейжің іс-қимыл платформасына» 1995 жылы қол қойып, 1998 жылы «БҰҰ-ның Әйелдерге қатысты кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы» конвенцияны (ӘКЖК/CEDAW) ратификациялады. Сондай-ақ 2001 жылы ӘКЖК Факультативтік хаттамасына қол қойды.
БҰҰ ДБ сарапшылары жүргізген кешенді зерттеудің нәтижесінде елімізде білім беруге, заңнамаға және ЖЭК саласындағы гендерлік теңдікті жақсартуға қатысты бірқатар ұсыныс әзірледі. Олардың айтуынша, ЖЭК секторында, оның ішінде үй шаруашылықтарындағы жұмыспен қамту мәселелерін талдауға деректер жинап, зерттеулер жүргізу қажет. Сондай-ақ ЖЭК саласындағы техникалық мамандықтар бойынша оқитын әйелдерге арнайы стипендиялар беру қажет.
Орталық Азия елдері ғана емес «Global Gender Gap Report 2024» (Жаһандық гендерлік алшақтық индексі) есебі жариялаған көрсеткіштерге сүйенсек, жалпы әлем гендерлік теңдікке тұтастай қол жеткізген жоқ. Қазақстан жақсы нәтижелер көрсетіп келеді. Бірақ экономикалық салада толық гендерлік теңдікке қол жеткізуге әлі де көп жұмыс істелу керек дейді мамандар. Бұл үдерісті жеделдету тұрақты экономикалық дамуға және жалпы қоғамның әл-ауқатына ықпал етеді.
Аталған индексте, еліміз гендерлік теңдік жағынан Орталық Азияда көш бастап тұр. БҰҰ сарапшылары халықаралық рейтингтерде Қазақстанның гендерлік көрсеткіштері 2020 жылдан бастап жақсарғанын айтады.
Жалпы, «Global Gender Gap Report 2024» авторлары адамзатқа гендерлік теңдікке жетуге тағы бес ұрпақ немесе 134 жыл қажет екенін айтады. Әзірге 2024 жылдың есебіне сәйкес, әлемдегі гендерлік алшақтық 68,6 пайызды көрсетіп тұр.
Гүлнар ЖОЛЖАН,
«Egemen Qazaqstan»
