Суретті түсірген – Ерлан ОМАР, «EQ»
Несібеден қағылған фермерлер
Сәуір айында егіс танаптарында диқан қауым ылғал жабу, мамырдың соңын ала тұқым себу іс-шарасына жұмылады. Бұл жұмыс тыңғылықты әзірлік пен қаржылай қолдауды қажет етеді. Егін шаруашылығын қолдауға мемлекет қазынасынан қаражат миллиардтап бөлінгенімен, оның пайдасын түкпірдегі ауыл-аймақтың тұрғындары аса сезіне қоймайтындарын жиі айтады. Бұл орайда еліміздегі астықты өңірлердің қатарынан саналатын Павлодар облысы фермерлерінің айтар базынасы баршылық.
Ертіс-Баян өңірінде егін салумен 1 385 шаруашылық айналысса, олардың 48-і ғана ірі шаруашылық (жалпы саннан 3,5%) болып есептеледі. Өкінішке қарай, мемлекеттен бөлінетін миллиардтаған субсидияның тең жартысын аталған 48 шаруашылық иеленіп отыр. Тарқата айтсақ, былтыр өңірге берілген 9,4 млрд теңгенің 4,7 млрд теңгеден астамын солар иеленген. Қалған бөлігін 1 337 фермер қанағат еткен.
Тағы бір мәселе – өткен жылы тұқым, тыңайтқыш пен гербицид сатып алуға төленетін демеуқаржыны, жалпы сомасы 14,6 млрд теңге субсидияны шаруалар әлі көрген жоқ. Мұндай мәселеге кезіккендер – толығымен орта және ұсақ шаруалар. Қолдау қаражатынан дәмеленіп, субсидияға өтінім тапсырғандардың құжаты жыл соңында кері қайтарылған жайттар да кездесіп отыр. «Құжатыңыз толық емес» деген сылтау жиі айтылады. Алайда өтінім толтырылған мезетте құжаттардың толық пакетін қабылдап алған мамандардың бұл туралы ешбір ескерту айтпайтыны таңғалдырады. Сайып келгенде, фермерлер түсініксіз жағдайда тиесілі қаражаттан қағылып жатыр.
«Бізге техниканың құнын арзандатқаны керек»
«Болашақ-Жайма» ауыл шаруашылығы өндірістік кооперативінің өкілдері өткен егін маусымынан түк табыс таппағанын, керісінше, шығынға батып отырғанын жеткізді. Шаруашылық 2 мың гектарға егін салады. Кооператив басшысы Абылай Жүнісов былтыр бидайдың килосын 55–60 теңгеден өткізген. Техникаға, егіске бірнеше бағытта берілетін субсидия төлемдері әлі күнге түспеген. Салдарынан шаруашылық өз қызметкерлерінің еңбекақысын әрең тауып беріп отыр.
«Субсидия орта және шағын шаруашылықтарды нағыз сарсаңға салатын дүние болып тұр. Көп жағдайда субсидияға өтінім беретін «Gosagro.kz» порталы дұрыс жұмыс істемей тұрады немесе қанша тырыссақ та мерзіміне үлгермей қаламыз. Жауапты мекемелерде отырғандар ақыр-соңы субсидия ақшасы бітіп қалды дейді. Өкінішке қарай, құжатты өз бетімен жинаған фермерлер субсидиядан құр қалып қояды да, араға делдал салғандардың, ірі шаруашылықтардың қалтасы қампайып шығады. Біз сияқтылар үнемі резервте тұрамыз. Бұл барып тұрған әділетсіздік дер едім. «Телеграм» мессенджерінде фермерлерге онлайн кеңес беретін арналардың аты бар да, заты жоқ. Мүлде жұмыс істемейді, кері байланысқа шықпайды. Бұл бір. Екіншіден, техника құнын субсидиялау пайда болғалы ауыл шаруашылығы техникаларының бағасы тіпті аспандап кетті. Техникаға субсидия төлегенше, Үкімет оның құнын түсіруге әрекеттенгені абзал», дейді фермер.
«Болашақ-Жайма» орналасқан Баянауыл ауданында 600-ге жуық шаруашылық бар болса, былтыр солардың небәрі екеуі ғана несиеге жаңа техника сатып алған. Өзгесінің қымбат техниканы алуға шамасы жоқ немесе алған күннің өзінде несиені төлеуге әлеуеті жетпейді. Аудандағы ауыл шаруашылығы техникаларының 95%-дан астамы тозып тұр. Осыдан төрт-бес жыл бұрын 4 млн теңге тұрған МТЗ-80 тракторының құны бүгінде екі жарым есе қымбаттап, 10 млн теңгеге жеткен. Ал диқандардың арманына айналған заманауи себу кешендерінің қазіргі құны 100 млн теңгенің үстіне шығып кетеді. Мұндай шығынды ұсақ шаруашылықтың қалтасы қайтіп көтерсін...
«Өз мысалымда айтайын, былтыр 80 млн теңгеге 8 дөңгелекті «Бюлер» себу кешенін несиеге сатып алдым. Тіркейтін қосымша агрегаттарын қоса есептегенде 100 млн теңгеге жетті. Үкімет инвестициялық субсидия төлейміз, техниканың 30%-ын өтеп береміз дегенге сеніп, «ҚазАгроҚаржы» арқылы лизингке алғанбыз. Жыл соңына дейін түседі деген субсидия әлі жоқ. Техниканың алғашқы жарнасын соның есебінен жабамын деген үмітім күлге айналды. Енді қаржы ұйымы жарнаны кешіктіргенің үшін тұрақсыздық айыбын төлейсің дейді. Мұндай жағдайда белгілі бір шешімдер болуы керек қой. Мұндай проблеманы аудандағы «Алтынторы» шаруа қожалығы да бастан кешіп отыр. Тек техниканың инвестициялық субсидиясы емес, күнбағыс тұқымына төленуге тиіс 2,5 млн теңге субсидияны да ала алмай отырмын. Күнбағыс тұқымын былтыр Ресейден алдым, себебі отандық тұқым қымбат», деп мұңын шақты Абылай Жүнісов.
Делдалдарды тәртіпке шақыру керек
Мәжіліс депутаты, «Қазақстан фермерлер одағы» қауымдастығының басқарма төрағасы Жигули Дайрабаев Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша көктемгі егіске бөлінген 700 млрд теңгені несие түрінде үлестіру баяу жүріп жатыр деп есептейді. Елімізде 300 мыңнан астам әртүрлі формадағы шаруашылық бар. Оларға қаражат шұғыл түрде қолжетімді болуға тиіс.
«Мемлекеттің субсидия бойынша шаруалар алдындағы қарызы бүгінде мәселеге айналып тұр. Фермерлер өз шығындарынан бөлек, «Азық-түлік келісімшарт корпорациясына», «Даму» қоры, «ҚазАгроҚаржы» және өзге де қаржы институттарына қарыз. Олардың қиын жағдайын ескеріп, бюджет қаржысы осы мәселені шешуге бағытталуы керек. Президентіміз агрокешенді қаржыландыруды 1,5 трлн теңгеге жеткізуді, соның ішінде ауыл шаруашылығы техникаларының кемі 8–10%-ын жаңарту үшін 450 млрд теңге бөлуді тапсырған еді. Биыл техника сатып алуға 200 млрд теңге қарастырылып отыр. Алайда министрліктер арасындағы келісу үдерісі ұзаққа созылып кетеді. Ауыл шаруашылығы министрлігінің құзыреті шектеулі, сондықтан өзге ведомстволар оған көмектесуі керек. Былтыр 26 млн тонна астық жинап, қайда жіберерімізді білмей қатты састық. «Азық-түлік келісімшарт корпорациясында» астық сатып алатын қаражат тапшы екені байқалды. Қыс ортасында картоп қымбаттап еді, бәріміз дүрлігіп шыға келдік. Фермерлер артық ақшаны қалтасына басып жатқан жоқ, бұл – делдалдардың қитұрқысы. Ендеше, бұдан шығатын қорытынды – жауапты органдар ойына келген бағаны қойып, тұтынушылар арасында алаңдаушылық тудыратын делдалдарды жазалаумен нақты айналысуға тиіс», дейді қауымдастық төрағасы.
Экспорт неге оңбай тұр?
Мәжілістегі Аграрлық мәселелер комитетінің мүшесі Нұржан Әшімбетов элиталық, жоғары репродукциялы тұқымдарды сатып алуға қаражаты болмай, арзан тұқымды алып, салдарынан өнімі нашар шығатын шаруалардың жағдайын ең әуелгі кезекте назарға алу керек деген пікірде. Мұндай фермерлер субсидияға іліге алмайды.
«Мемлекет басшысы былтыр Ауыл шаруашылығы еңбеккерлерінің бірінші форумында диқандарға қаражатты желтоқсан айынан бастап үлестіру керек деген тапсырма беріп, нәтижесінде, «Кең дала 2» бағдарламасы екі айдан бері фермерлерге 5%-бен арзан несие ұсынып жатыр. «Даму» қоры кепілге қоятын мүлкі жоқ шаруалардың несие сомасының 80%-ына дейін кепілдік береді. Арзандатылған жанар-жағармай, тұқым қоры алдын ала жасақталады. Қаржыландыру алғаш рет көктемгі егісті жүргізуден бұрын басталды. Бұл фермерлерге тұқымды, тыңайтқышты алдын ала сатып алуға, техниканы дайындауға және барлық қажетті жұмысты сапалы жүргізуге мүмкіндік береді. Былтыр күзде мол өнімді сата алмағанда, ең әуелі шағын шаруашылықтардың астығын өткізуге мән берілді. Мұндай қолдау үнемі жетілдіріп, тұрақты түрде жалғасып жатыр. Бірақ ұсақ шаруаларда мәселе әлі де баршылық. Оларға жан-жақты консультация жетіспейді. Құжат мәселесі де бар. Жергілікті әкімдіктер мен жауапты ұйымдар осыған назар аударуға тиіс», дейді Мәжіліс депутаты.
Нұржан Кемерұлының пікірінше, диқандар егісті әртараптандыруды жалғастыра беруі қажет. Майлы дақылдарды көбірек өсіруге, оларды сырттан сатып алушыларды табуға ұмтылған абзал.
«Елімізде бидайдың тоннасы 90–100 мың теңге болса, күнбағыс дәнінің тоннасы 150 мың теңгеден кем болып көрген емес. Қытай мемлекеті оны бізден 250 мың теңгеге сатып алады. Алайда бұл жерде өнімді қайта өңдейтін отандық кәсіпорындардың қитұрқы лоббиі бар. Бізде күнбағыс майын шығаратын небәрі 5 зауыт бар. Солардың ұсынысымен Үкімет экспортқа шығарылатын әр тонна күнбағыс дәніне 100 еуро баж салығын белгілеп қойған. Бұл дегеніміз диқанға шамамен 55 мың теңге қосымша шығын әкеледі. Салдарынан күнбағысты экспортқа өткізу қымбатқа шығады. Күнбағыс дәнін өзіміздің зауыттар бәрібір толық өңдей алмайды, көп бөлігі қоймада қалып қояды. Салдарынан шаруашылықтар баж салығын төлеп, ұтылып отыр. Бұл парадоксты жою керектігін жауапты министрлікке талай мәрте ескерттік», деп қосты депутат.
Несие алудың машақаты
Өңірлік Ауыл шаруашылығы басқармасының басшысы Дархан Дощановтың мәліметінше, 2024 жылы агроөнеркәсіп кешенін қолдауға 82 млрд теңгеден астам қаражат, оның ішінде субсидиялауға 32,2 млрд теңге бағытталған.
«Әр шаруашылық өзінің өндіріс көлеміне сәйкес субсидия ала алады, жер көлемі бойынша да шектеу жоқ. Соңғы бірнеше жылда субсидия төленетін платформаға жаңашылдық енгізілді. Яғни бюджетте қаражат болмаса да, ауыл шаруашылығы субъектілері өтінімдерін жолдай береді. Сондықтан өткен жылдың қорытындысы бойынша күту парағында 14,6 млрд теңге сомасына субсидия бойынша берешегіміз бар және ол биылғы қаңтар айынан бастап төленіп жатыр», дейді Дархан Дощанов.
Егін шаруашылығын қолдауға биыл облыста 4,1 млрд теңге субсидия қаралған. Субсидия алу үшін фермерлер мемлекеттік ақпараттық жүйесі арқылы, яғни «Gosagro.kz» платформасында өтінім береді. «Заңды тұлғалар» немесе «Жеке тұлғалар» мемлекеттік дерекқорларымен ақпараттық өзара іс-қимылы нәтижесінде расталған жеке шоты болу қажет. Субсидияланатын тауарға немесе техника мен жабдықтауыштарға, құрылыс кезінде жұмсалған шығындар расталуға тиіс. Өтінім басқармада тіркелген сәттен бастап 14 күн ішінде қаралып, субсидия алу шарттарына сәйкес оның қабылданғаны расталады не теріс шешім шығарылады.
Қаңтар айында Ертіс-Баян өңірінің шаруалары несие бағдарламалары арқылы 2,5 млрд теңге қаражат алып үлгерген. Оның 2,3 млрд теңгесі «Кең дала 2» аясында ресімделген. Бұл туралы «Аграрлық несие корпорациясы» АҚ облыстық филиалының директоры Ардақ Таңжарық хабардар етті.
Бірақ Екібастұздың ауылдық аймағы, Баянауыл, Тереңкөл, Май, Шарбақты аудандарының фермерлері әзірше аталған бағдарламаға өтінім бермеген. Филиал басшысы ұсынған қажетті құжаттар пакетін шолып отырып, диқандар үшін шынымен несие алу үдерісі машақатты шаруа екенін түсіндік. ЖШС, кооперативтерді былай қойғанда, шаруа қожалығы, фермерлік шаруашылық, жеке кәсіпкерліктер жеке басты куәландыратын құжаттардан бөлек, салық, несие төлемдері мен несие тарихы, жер мен техникаға, төрт түлікке, ветеринарлық ахуалға, жеткізушімен айналым қаржысы туралы жасаған келісімшартқа (жанар-жағармай, тұқым, қосалқы бөлшектер, тыңайтқыштар және т.б.) қатысты құжаттарды, бизнес жоспар немесе техника-экономикалық негіздеме, тағысын-тағы құжаттарды тапсыруы керек. Бұл алғашқы кезектегі құжаттар ғана. Одан соң несиені кепілмен қамтамасыз ету, нотариалдық куәландыру бойынша да қаншама құжаттар жинау керек болады. Мұның барлығы қыруар уақытты қажет етеді. Онсыз да алдағы егістің жайын ойлап басы қатып жүрген диқанды құжат машақатынан құтқаратын әмбебап жүйе табылмай тұрғаны өкінішті.
Павлодар облысы
