Queen Mary университеті Russell Group элиталық университеттер бірлестігіне, әлемдегі 200 жоғары оқу орнының алғашқы легіне кіреді. Зерттеу жұмыстарының сапасы жағынан 5-орында. Роботтехника, жасанды зерде, медицина саласы бойынша әлемдік зерттеулерде үлесі жоғары оқу орнында екі жүзге жуық елдің студенттері білім алады.
Магистратураны бітіріп келгеннен кейін Болыс математик, теоретик-физик, ғылым докторы Дөрбетхан Сұрағанның шақыруымен Математика және математикалық модельдеу институтына жұмысқа орналасып, докторантурада білім алды. Ғылыми жетекшісі сол кездегі институт директоры Тынысбек Шәріпұлы болатын. Шетелдегі жетекшісі – Imperial Colledge London профессоры Михаил Ружанский. Ғылыми ортаға кеңінен танымал ғалымдардың, сондай-ақ италиялық профессор Клаудия Гареттоның тобында жұмыс істеген Болыс осы жылдарда ғылыми мақалаларын жарыққа шығарып, докторантураны тәмамдап, постдокторантураға жұмысқа қабылданған.
Ғарышты зеттеуге құштарлық
Болыстың ғарышты зерттеуге қызығушылығы ерте жастан басталған. Ол Байқоңырдан ұшатын зымырандарды, Арқалық маңына қонатын ғарышкерлер экипажын бақылағанды ұнататын. Көк аспанға жиі көз тігіп, ғарыш әлемінің тылсымын зерттесем деген арманын магистратурада оқи жүріп іске асырды.
1877 жылы Марстың Фобос, Деймос аталатын табиғи серіктерін америкалық астроном Асаф Холл ашқаны белгілі. 2033 жылға қарай NASA технологиялық әрі ғылыми мақсатта Марс орбитасына жетуді, тіптен Фобосқа астронавт қондыруды көздеп отыр. Ғалымдардың болжамына сүйенсек, Марсқа барып, қайту шамамен бір жарым жылды құрайды.
Болыстың айтуынша, өткен ғасырда басталған спутникті фотоға түсіру жұмыстары әлі күнге жалғасын тауып келеді. «Менің ғылыми жұмысымның тақырыбы Марстың екі серігін суретке түсіруге қатысты болды. Яғни наноспутниктің ішіндегі фотоаппарат арқылы Марс серіктерін жан-жағынан суретке түсіріп алуға болады. Ғылыми жұмыс нәтижесінде осы планетамен қашықтық арасы зерттеліп, кластерлар траекториясы, екі серікті де фотоға түсірудің қадамдары жасалды», дейді ол.
Жас ғалым қазіргі кезде ғарышқа қатысты зерттеулерін математикалық модельдеумен үйлестіріп, осы саладағы білімін тереңдетіп жүр. Десе де ол Эйнштейннің ықтималдық теориясына сәйкес «қара құрдым» сияқты ғарыштың әлі күнге ғалымдарға сыры беймәлім саласын зерттеуге деген ықыласы зор екенін айтады. Бүгінде шетел ғалымдары «қара құрдымның» айналу динамикасын физикалық, математикалық тұрғыдан зерттеп келеді. Болыс ғарышқа қатысты таяу болашақтағы зерттеулерін математика ғылымымен ғана байланыстыратынын алға тартты.
– Ғаламның негізі математикамен тығыз байланысты емес пе? Басқа ғылымдардан айырмашылығы математиканың дәлелденген нәтижесін жаңа ақпаратпен жоққа шығара алмайтындығымызда. Математика алыстан болжайтын ғылым. Бүгінде адамзат дамуынан бір ғасыр алда кеткен математиканың елімізде әлі де игерілмеген саласы көп екеніне докторантура, постдокторантурада білім алып жүргенімде көз жеткіздім. Елімізде дифференциялдық теңдеу мен алгебра жақсы дамығанымен, геометрия, статистика, ықтималдық теориясына қатысты зерттеулер кенжелеп тұр. Осы тұста елімізде математиканың күрделі бағыттарымен айналысып жүрген академиктер Мұхтарбай Өтелбаев, Тынысбек Шәріпұлы, Асқар Жұмаділдаев, қазіргі кезде Америкада жұмыс істеп жатқан Уәлібай Өмірбаев, сонымен қатар Математика және математикалық модельдеу институтының директоры физика математика ғылымдарының докторы, профессор Махмұд Садыбековтей ұстаздарымыздың жаңа буын математиктер тәрбиелеудегі еңбегінің орасан екенін айта кеткім келеді. Десек те бүгінде елімізде немесе шетелдерде оқып жатқан математиктер саусақпен санарлық. Соңғы кезде қоғамды шетелде оқыған жастардың елге оралғысы келмейтіндігі көп алаңдатып жүр. Меніңше, әлемге Қазақстанды мықты математиктері бар ел ретінде таныту уақыт талабынан туындайды. Мысалы, Америкада социология, экономика, қаржы саласына математиканы жақсы меңгерген мамандарды шақырады. Өйткені экономистерге математиканы үйреткеннен гөрі, математикке экономиканы үйреткен әлдеқайда тиімді. Бельгия, Скандинавия, Қытай, сонымен бірге өз елінен жұмыс таппағанымен, шетелде жүріп Италияның даңқын шығарып жүрген математиктер тәжірибесіне зер салу маңызды. Бүгінде түлектер үшін мемлекеттік «Болашақ» және басқа да гранттық бағдарламалармен шетелдерде оқу аса қиындық туғызбайды. «Атың барда жер таны желіп жүріп» демей ме халық даналығы. Олай болса, білімге құштар жастарды қолдап, ғылымның қай саласы болмасын насихатын күшейтіп, білімді жастар қатарын көбейту уақыт күттірмейді, – дейді ол әңгімесінде.
Әлемнің үздік математиктері дәріс оқиды
Queen Mary университетіндегі білім беру артықшылықтарына тоқталып өткен Болыс ақпаратпен жұмыс істеудің маңыздылығын атап өтті. Оның айтуынша, эссе жазып, ойын жеткізу, презентация жасап, сыни ойлауға машықтану тұманды Альбион елінде мектептен қалыптасқан дәстүр. Осы дағдыларын студенттер жоғары оқу орнында да үздіксіз жалғастыра алады. Ол білімін шыңдауға ғана емес, көптеген саланы, адами құндылықтарды терең меңгеруге ықпал етеді. «Лекцияда үй жұмысына өте көп көңіл бөлінетіндіктен, студенттің қаншалықты ізденетіндігін аңғаруға болады. Нақты бір тапсырма күтіп отырмастан, ақпарат іздеуге машықтары да көңіл аударуға тұрады. Білім алуға, кәсіби тұрғыдан жетілуге осылайша мүдделі, өз құндылықтарын бағалай алатын азаматы бар қоғамда тұлға тәрбиелеу әлдеқайда жеңіл болатыны сөзсіз», дейді Болыс.
Ол биылғы оқу жылының алғашқы семестрінде Data-Centric Engineering орталығында индустрияның әртүрлі саласынан келген PhD мамандарға статистикалық ойлау және математикалық инженирингтен лекция оқыды. Болыс бұл аудиториямен жұмыстың өте жақсы өткендігін айтады. Оны тыңдаушылардың идеясы мен тәжірибесі қызықтырды. Олардың бірі масалардың москит деген түрін зерттеп, статистиканы қолдана отырып, классификациясын жасаса, енді бірі Лондондағы баспана бағасының өзгерісі қандай параметрлерге байланысты екенін кесте арқылы зерттеген. Болыстың айтуынша, мұндай білім дағдысы ақпаратты терең талдауға, нысанды мұқият зерттеуге мүмкіндік береді. Бүгінде үздік оқу орындары шоғырланған тұманды Альбионда профессорларға арнайы семинарлар семестр бойы үздіксіз өткізіліп отырады. Queen Mary университетінде дүние жүзінің ең мықты деген математиктері баяндама жасайды. Сондай-ақ бірнеше университеттің бірігіп жұмыс істеуінің нәтижесінде ғалымдар бірін-бірі жақсы таниды. Жаңадан маман келіп жатса, оны семинарға шақырып отыру, түскі асқа бару дәстүрі қалыптасқан. Ол ғылыми ортаға жылдам бейімделіп, білім алмасуына оң ықпал етеді.
ChatGPT: қазақтілді контентті дамыту қажет
«Жасанды зерде адамзат өміріне революциялық өзгерістер енгізіп жатыр. Ол арқылы мәтін жазып, сурет салуға, аудио арқылы дыбысты да шығаруға болады. Бизнес саласында да тиімді қолданыс тауып келеді. Бірқатар сарапшы жасанды зерденің болашақта адамзатқа зияны, жұмыс орындарының қысқаруы сияқты деректерді алға тартады. Алайда жасанды зердені адамзат тек игілік жолында ғана пайдалану қажет», дейді Болыс.
Қазіргі кезде ChatGPT нейрожүйесі дүние жүзінде кең қолданылып жатыр. Оны жалған ақпарат тарату арқылы өз мүддесіне пайдаланушылар да жоқ емес. Болыс Сәбитбектің айтуынша, ChatGPT нейрожүйесін «ақылды гугл» деп те атауға болады.
«Қазіргі кезде жаңа технологияларға арналған бағдарламалар тың идеяларды іске асыруға, білімнің жаңа көкжиегін игеруге мүмкіндік береді. ChatGPT үлкен кеңістікке тарап үлгергендіктен, оның алгоритмін көбірек пайдаланған абзал. Өйткені бұл нейрожүйеден ақыл сұрауға болады. Ағылшын тілі жеткіліксіз болып жатса, ChatGPT көмегімен әртүрлі идеяларды қолданған оңтайлы. Оқу барысында түсінбегенді түсінуге, мақала жазғанда, сондай-ақ есептің моделін шешу барысында нейрожүйе мүмкіндігін кеңінен пайдалана аламыз. Яғни ChatGPT елімізде кеңінен қолданыс тапқанын қалаймын», дейді ол.
Болыс осы орайда жасанды зерденің игілігін көру үшін ғаламторда қазақ тіліндегі контентті көбейту қажеттігін алға тартты. Оның айтуынша, ChatGPT қазақша ақпараттарды игеруі үшін шет тілдеріндегі әдебиеттер, оқулықтарды қазақ тіліне аудару қажеттігі туындап отыр. Бұл нейрожүйенің тілі бағдарламалау мен математика болғандықтан, жасанды зердені түсіну үшін өз өміріміздегі қолданысына мән беруге тиіспіз. Қазір ақпарат ғасыры. Сондықтан жасанды зерде адамзаттың тоқырауы емес, дамуы мен игілігіне жұмыс істеуге тиіс. Бұл бағытта білімге құштар жастардың психологиялық, сараптамалық, сыни ойлау машығы қалыптасқаны абзал. Сонда ғана оның игілігін көре алатын боламыз.
