Қытай-Камбоджа: Достық қай елге тиімді?

Бұған дейін Қытай әскері Ream базасының бір бөлігін экс­к­лю­зивті түрде пайдаланады деген ақпарат жоққа шығарылды, алайда сарапшылар «келісім бар, бірақ оның жалпы сипаты әлі белгісіз», деді.

Өткен аптада Камбоджа мен Қытай шенеуніктері кездесіп, құрылыс жобасының бастауы ретінде ұйымдастырылған сал­танатты іс-шараға қатысты. Екі тараптың басты өкілдері қол­дарына қызыл өрнекпен әше­кейленген күрек алып, топы­рақты қопсытты. Бұл рәсім Кам­бод­жаның ең ірі әскери-теңіз базасы Ream-да жаңа жобаның бас­талғанын білдіреді. Құрылыс Қытай қаржысына салынады. Грант көлемінің белгісіздігі де АҚШ-ты алаңдатып отыр. Сонымен қатар екі ел досты­ғын жариялады. Қытайдың Камбод­жадағы елшісі Ван Вэнтиан салтанатты іс-шарада «Қытай мен Камбоджа тамыры тереңге жа­йы­ла­тын бауырлас ел болды», деді.

Сарапшылар көптеген жыл бойы база туралы түрлі ақпарат таралып, Камбоджа оны тек Қытай әскеріне пайдалануды жоспарлағанын алға тартады. «Мұндай келісім Бейжіңге дау­лы Оңтүстік Қытай теңізіне толық­тай қол жеткізуге мүмкіндік бере­ді және оның Үнді-Тынық мұхи­ты аймағындағы әскери және эконо­ми­калық ықпалы айтар­лықтай кеңейе түседі», дейді.

The Guardian газеті таратқан ақпаратқа сүйенсек, бұл мәселеге Америка Құрама Штаттары бір­неше рет алаңдаушылық біл­дірген және Камбоджаны бұл келісімге қатысты ашықтық жоқ деп айыптаған. Алайда өткен аптада Камбоджа Қытаймен арадағы келісімді жоққа шығарды. «Теңіз кез келген елге қауіп төндіретін порт бола алмайды», деді Кам­боджа қорғаныс министрі Теа Бан. АҚШ болса бірнеше жыл бойы Қытайдың Ream-ға әскери база салуын жоспарлап отыр деп мәлімдеп келеді. 2019 жылы Wall Street Journal Пномпень мен Бейжің арасындағы құпия келісім туралы хабарлады. Онда Камбоджа премьер-министрі Хун Сен Қытайдың теңіздегі әскери құрылымға кіруіне рұқсат берді деседі. Ал Хун Сен сол кезде бұл хабарды жоққа шығарған еді. «Бұл – Камбоджаға қарсы жасалған қастандық. Мұндай келісімнің болуы мүмкін емес, өйткені ел аумағында шетелдік әскери базаларды орналастыру Камбоджа конституциясына қайшы келеді», деді министр Fresh News ақпарат агенттігіне.

Бірқатар сарапшы мәмі­ленің мәнін толық түсінуге әлі ерте дейді. «Біз Қытайдың өзге жер­лерге ықпалын одан әрі кеңейт­кісі келетінін білеміз, бұл үшін олар өзінің теңіз кемелеріне қызмет көрсететін логистикалық желілерін құруы керек», дейді Стратегиялық және халықаралық зерттеулер орталығының директоры (CSIS) және құрылыс барысын қадағалаушы маман Мэттью Фунайоле. «Бейжің кез келген оқиғаның қалай таралып жатқанына сақтықпен қарай­ды. «База» сөзі көптеген елді елең­детуі мүмкін екенін де біледі, сон­­­дықтан мұны сіз бен біз де сақ­­тықпен қолдануымыз керек», деп қосты Фунайоле. Ал өткен ап­та­да Индонезияға жұмыс сапары­мен келген Аустралия премьер-министрі Энтони Албаниз бұл хабарға алаңдаушылық білдіріп, Қытай үкіметін бұл мәселедегі мақсатын ашық айтуға шақырды. «Біз Камбоджа үкіметімен үнемі байланыстамыз және олар еш­бір шетелдік әскерге Ream-ға экс­кл­юзивті кіруге рұқсат беріл­мей­тініне сендірді. Біз Бейжің­нің Ream-ға белсенділігі туралы бұ­рын­нан білеміз. Біз Бейжің­ді қан­дай ниеттері бар екенін ашық айтуға және аймақтық қауіп­сіздік пен тұрақтылықты қол­дауды қамтамасыз етуге ша­қы­ра­мыз», деді Энтони Албаниз Ма­ка­сардағы журналистерге бер­ген сұхбатында. «Америка дауы­сы» ақпарат құ­ра­лының хабар­лауынша, 2020 жылдың қазан айында Камбоджа теңіз күштерінің жоғары лауазымды қызметкері Nikkei Asia басылымына Қытайдың портты кеңейту және кеме жөндеу зауытын құру жобасын қолдайтынын айтқан. Сондай-ақ өткен жылдың маусымында Камбоджа қорғаныс министрі Теа Бан жергілікті БАҚ-қа Қытайдың Ream-ды салуға еш­қандай шартсыз көмектесіп жат­қанын растаған. «Жалғыз Камбоджа мұндай істі қолға ала ал­майды. Жоба құнын нақ­ты біл­меймін, бірақ қымбат, айтар­лық­тай қаржы қажет», деді министр.

Әлемдік ақпарат көздеріндегі деректерге сүйенсек, Камбод­жа Қы­тайдың Оңтүстік-Шығыс Азия­дағы ең жақын одақтасы, сон­­дықтан елдің саяси-эконо­мика­­лық дамуы жағынан да серік­тесі болуы ғажап емес. Қытай Кам­бод­жаға елдің дамуына көмек ретінде несие және бас­қа да іскерлік келі­сім­дер негі­зін­де миллиардтаған доллар ин­­вес­­тиция құйған. Ари­зона мем­­ле­­кет­тік университетінің Thunderbird жаһандық менедж­мент мектебінің доценті Софал Эр: «Бұл көзқарастары бірдей авто­кра­тиялық елдердің одағы, бір пар­тиялық биліктегі елдер, сондық­тан олар бір-бірімен қалай жұмыс істеу қажет екенін бірден ұғынады», деді.

Ал сарапшылар: «Камбод­жаны 37 жылдан астам уақыт басқарған Хун Сен өз кезегін­де Оңтүстік-Шығыс Азия елдері қауым­дастығының (АСЕАН) ай­мақ­тық жиналыстарында Қы­тай­­ды қолдады, соның ішін­де Оңтүстік Қытай теңізіндегі аумақ­тық бәсекеге түсетін Қытай мен АСЕАН-ға бірнеше мүше ел ара­сындағы дауларда Қытайдың мүд­десін жақтайды», дейді. «Енді Қытайдың Камбоджадағы ықти­мал әскери қатысын Вьетнам мұ­қият қадағалайтын болады, өйт­кені бұл ел даулы Оңтүстік Қытай теңізіндегі позициясына орай Қытайдың күш көрсетуіне тап болған», дейді Қытайдың сая­сатын бақылап отырған әлем сарапшылары.

Егер Қытай Ream-да әскери ошағын құрса, бұл Шығыс Афри­кадағы Джибути мемле­кетін­дегі нысанмен қосқанда елдің екін­ші шетелдік әскери-теңіз база­сы болмақ. Құрылыстың то­лы­ғымен 2016 жылы Камбод­жамен ынтымақтастық туралы келісімге қол қойған China Metallurgical Group Corporation (MCC) мекемесі жүзеге асырады. Бұл компания Қытайдың негізгі құрылыс мекемесі.

Тайваньдық әскери сарапшы Си Ле Йи Бейжің өзінің әс­кери қуа­тын шетелдерде да­мы­­туға көп жыл­дар жұмса­ғанын айтады. Оның басты мақ­саты – әскери порт­тарда Халық азат­тық армия­­сына (PLA) қажетті ядро­лық қуат­пен жұмыс істе­мей­тін ұшақ та­сы­­ғыштар мен сүңгуір қайық­тар­­дың қорын орна­лас­тыруға мүм­к­індік беретін «көпір» жасау. «Камбоджа олардың Оң­түс­тік Қытай теңізінен, содан ке­йін Бангладештен, одан соң Шри-Лан­кадан кейінгі алғашқы аял­да­масы болуы ықтимал. Одан ке­йін олар Парсы шығанағы мен Солтүстік Африкаға келіп, Джи­бу­тимен байланысады», деді Си Ле Йи.

2021 жылы АҚШ үкіметінің Қытаймен байланысты әскери оқиғалар туралы есебінде «Бей­жің теңіз, әуе, құрлық, кибер және ғарыш күштерін қолдау үшін қосымша әскери нысандар іздестіруде» деп айтылған. Құжатта Камбоджаны ғана емес, Мьянма, Таиланд, Сингапур, Индонезия секілді бірқатар көрші елді де қарастыруы мүмкін екені сөз болған. Бірақ сарапшылар аталған Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінің  мұндай келісімге да­йын болуы екіталай дейді. «АҚШ болса бұл аймақтарға немқұ­рай­лы қарап отыр», деп қосты олар. Сонымен қатар Сингапур Ұлттық университетінің Азия және жаһандану орталығының аға ғылыми қызметкері Эван Лаксмана «Ream-ға қатысты АҚШ-тың қоғамдық наразылықтары «қарым-қатынастың жоқтығы мен әрекет етуге ынталы еместігін» көрсетеді», деген пікірде. «АҚШ бізбен тек Қытай үшін ғана араласады. Егер Қытай болмаса, біз де жоқпыз». Оңтүстік-Шығыс Азияда жиі кездесетін шағым осындай», дейді С.Раджарат­нам атындағы Халықаралық зерттеулер мектебінің ғылы­ми қызметкері Коллин Кох. «Егер АҚШ өзге елдердің сенімін арттырғысы келсе, тұрақты болып, қауіпсіздікке назар аударудан басқа шешім ұсынуы керек» деп қосты ол. «Өзін адам құқығының чемпионы ретінде көрсетуге ұмтылысымен Оңтүстік-Шығыс Азия көшбасшыларын жеңуі екіталай. АҚШ-тың Оңтүстік-Шығыс Азияда ойлағандай күшті моральдық деңгейі жоқ», деп АҚШ-қа қатысты тағы бір пікірін білдірді Эван Лаксмана.

Ал Бейжіңде орналасқан Кар­неги халықаралық бейбітшілік қорының аға ғылыми қызметкері Чжао Тонг Қытай өзін жаһандық ық­палы АҚШ-тан асып түсетін бола­шақ халықаралық көшбасшы ретінде қарастыратынын айта­ды. Бірақ оның пайымдауынша, Қытай шетелдерде әскери өкілдік құ­ру процесін ақырын, баспалдақ­пен жүріп отырып жүзеге асырады. Өйткені Бейжің «халықаралық күдіктен» аулақ болуды қалайды. Сонымен қатар қытайлық сарапшылар «Қытай өзінің әскери ықпалын бірте-бірте өзінің көр­­шілес аймақтарына енгізу ар­қылы әлем елдерін Қытайдың үл­кен держава болуына үйретеді және уақыт өте келе елдердің оң көз­қарасын қалыптастыра ала­ды» деп санайды. «Өйткені бұл Қытай­дың басты саясаты, халық­аралық аренаға ол осылайша қол жеткізіп отыр», деді Чжао Тонг.