Еліміздің өз алдына ел болғанын дәлелдейтін құжаттардың бірі әрі бірегейі – Мемлекеттік егемендік туралы декларация. Саяси құжаттың сипатын айқындайтын нақты бір құжат түрі қандай болу керек екенінен бастап, қандай заңдар қамтылатыны, Президенттің өкілеттілігі секілді мәселелерді енгізу сол кездегі заңгерлер мен қоғам қайраткерлеріне оңайға түспегенін қазір тарихшылар айтып келеді. Ең бастысы, бұл саяси құжат кеңестік заңдардың күшін жойып, тәуелсіздік жолына қарай бағыттады.
Жалпы, егемендікке еліміз сан қатпарлы жолдан өтіп қол жеткізді. Қазір егемендік пен мемлекеттілікті айғақтайтын материалдар Президент архивінде сақтаулы. Сондай-ақ ондағы көрмеде Декларацияның қабылдану тарихын қамтитын материалдар бар.
Президент архивінің директоры, Ұлттық құрылтай мүшесі Әлия Мұстафина қазір «Қазақ КСР-нің Мемлекеттік егемендігі туралы» декларациясы отандық жаңа тарихтағы конституциялық маңызы бар тұңғыш акт және қазіргі Қазақстанның мемлекеттілігінің негізі ретінде саяси деңгейде расталғанын айтады.
– Мемлекеттік егемендік туралы декларация қабылданғаннан кейін оның идеясын Қазақстанның конституциялық құрылысының негізіне енгізу туралы мәселе туындады. Құжатта Қазақстанның тәуелсіз мемлекет ретіндегі саяси-құқықтық негіздері бекітілді. Сондай-ақ алғаш рет ел аумағының тұтастығы, оған қол сұғылмайтындығы, қазақ ұлтының және Қазақстандағы этнос өкілдерінің төл мәдениетін, дәстүрін, тілін қайта түлету мен дамыту, ұлттық қадір-қасиетті нығайту сияқты мемлекеттік қағидаттар бекітілді, – деді Ә.Мұстафина.
Оның айтуынша, құжатта саяси, экономикалық және әлеуметтік мәселелерді өз бетінше шешу қағидаты да жарияланды. Қазақ КСР-і өзінің ішкі әскерлерін, мемлекеттік қауіпсіздік және ішкі істер органдарын құру құқығын алды.
– Осы декларацияның негізінде 1991 жылдың 16 желтоқсанында «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Конституциялық заң қабылданды, – дейді спикер.
Бұған қоса Ә.Мұстафина Декларация қабылданбас бұрын оған жол ашқан бірқатар саяси және қоғамдық оқиғалар орын алып, нәтижесінде, халық игілігіне қажетті заңдар қабылданғанын айтады. Мәселен, 1986 жылғы Желтоқсан көтерілісінен кейін елде демократиялық қозғалыстар мен қоғамдық-саяси жаңғырулар жанданып, соның бір көрінісі ретінде 1989 жылы «Қазақ КСР-дегі тілдер туралы» заңы қабылданды.
– Бұл заң бойынша қазақ тіліне мемлекеттік тіл мәртебесі берілді. Декларация қабылданғанға дейін қазақтың ғылыми және шығармашылық интеллигенциясы, ұлттық зиялы қауымы тәуелсіздікке жету жолында ұсыныстарын айтып, талап-тілектерін билікке жеткізді. Бұл кеңестік жүйенің шарықтау кезеңі еді. Дегенмен архивтік құжаттар осы бағыттағы нақты жұмыстардың жүргізілгенін дәлелдейді. Қазір осындай ел тарихындағы маңызды құжаттардың бір парасы Президент Архивінде сақтаулы. Негізі, архив құжаттарының өлшеусіз бағасы бар, себебі әр құжаттың артында нақты дерек пен дәйек тұрады. Декларация да – соның бір айғағы, себебі мемлекеттілігіміздің іргетасын қалаған тұңғыш конституциялық акт, – деді Ә.Мұстафина.
Архивте сақталған материалдарға сүйенсек, Егемендік туралы құжат жобасы бес ай бойы дайындалған. Оның төрт нұсқасы ұсынылып, екеуі бүкілхалықтық талқылауға ақпарат құралдарында жарияланған екен. Архив деректерінен жобаға Парламент депутаттары, ғалымдар, заңгерлер, қоғам қайраткерлері белсене қатысқанын көруге болады.
– Талқылау кезінде қызу пікірталастар болды, әр бап бойынша ортақ шешімге келу оңай болған жоқ. Бірақ дәл осы ашық пікір алмасу мен азаматтық ұстанымның арқасында тәуелсіз мемлекетіміздің құқықтық негізін жасадық. 1990 жылғы 25 қазанда Жоғарғы кеңестің жалпы отырысында құжат 6 сағат талқыланып, көпшілік дауыспен қабылданды. Сол сәттің куәсі болған құжаттар, стенограммалар мен фотоматериалдар бүгінде Президент Архивінің қорында сақтаулы, – деді архив басшысы.
Ә.Мұстафинаның айтуынша, Қазақ КСР Жоғарғы кеңесі 1990 жылы 16 қазанда халық арасындағы талқылау барысында берілген ұсыныстар мен ескертулерді жинақтай отырып, Декларация жобасын дайындауға арнайы комиссия құру туралы қаулы қабылдаған. Бұл комиссияға 25 депутат енгізіліп, оған Қазақ КСР Жоғарғы кеңесінің депутаты, заңгер, академик Салық Зиманов жетекшілік еткен.
– Салық Зиманов басқарған комиссия құрамында қызмет атқарған академик Жабайхан Әбділдин осы бір тарихи оқиға кезінде С.Зимановтың атқарған ісі мен саяси табандылығы хақында: «Салық Зиманов Мемлекеттің егемендігі туралы декларацияның жасалуы мен қабылдануының қайнар бастауында тұрды. Оның принципшілдігі әрдайым ержүректілікпен ұштасушы еді. Ол ойындағысын ешқашан ірікпейтін. Ірі оқымысты, адал азамат ретінде депутаттардың сапалы заңдар қабылдауына кепіл бола білді», дейді. 1990 жылы 25 қазанда Қазақ КСР Жоғарғы кеңесінің таңертеңгілік отырысында Қазақ КСР-нің Мемлекеттік егемендігі туралы декларацияның жобасын жетілдіру жөніндегі Жоғарғы кеңес комиссиясы атынан оның төрағасы С.Зиманов сөз сөйлеп, егемендікке бастау болған Декларацияны жан-жақты түсіндірген еді, – дейді Ә.Мұстафина.
Декларацияның қабылдануы мен егемендік қағидаттарының негізделуіне аталған комиссия құрамында белсенді жұмыс істеген С.Нұрмағамбетов, Ж.Әбділдин, Ә.Кекілбаев, М.Қозыбаев, С.Сартаев, С.Терещенко сынды депутаттар, зиялы қауым өкілдері мен қоғам қайраткерлері елеулі еңбек атқарған.
Декларацияның міндет-талаптарын саралай келе жұмыс тобы декларация қабылданғаны жөн деген тоқтамға келеді. Өйткені декларация тұтас бір ел ретінде өз сыртқы саясатын жүргізіп, өзге мемлекеттермен тең құқылы байланыс орнатуға, шекарамызды бекітіп, экономика, мәдениет, денсаулық сақтау, қарулы күштер, мемлекеттік басқару саласын реттеуге мүмкіндік береді.