Азамат құқығы – айрықша бақылауда

Бұған дейін елімізде Конститу­ция­лық кеңес жұмыс істеп келген. Дей тұрғанмен, уақыт талабына, елдегі саяси өзгерістер мен күрделі реформаларға сай аталған құрылымның орнына мәртебесі одан да жоғары әрі өкілеттілігі кең Конституциялық сот құрылып, әділдік пен ашықтыққа бастайтын жаңа кезеңнің бастауы болды. Қысқасы, Конституциялық сот Ата заңымыздың үстемдігін қамтамасыз етуді өзінің басты мис­сиясы етіп отыр. Ол қабыл­данған заңдар мен өзге де норма­тивтік-құқықтық актілердің Консти­туцияға сәйкестігін қарайды, азамат­тардың негізгі құқықтары мен бостандықтарын қорғауды көздейді.

Мемлекет басшысының ұйыт­­қы болуымен референдум ар­қылы енгізілген жаңа өзгеріс­тер Конституциялық сотқа тіке­лей өтінішпен жүгіне алатын субъек­тілер шеңберін айтарлықтай кеңейт­ті. Ең маңыздысы – енді еліміздің азаматтары да аталған сот органына тікелей өтініш бере алады. Яғни азамат өзінің құқықтары немесе бостандықтарын қорғау жолында Конституциялық сотқа да шағымдана алады. Мұны халық үшін бұрын-соңды болмаған зор мүмкіндік деуге әбден болады.

Отандық мамандар, тіпті халық­аралық құқық сарапшылары да бұл игі бастаманы, яғни Конституция­лық соттың құрылуын еліміздің қоға­мындағы құқықтық мәдениетті жаңа деңгейге көтеретін үлкен тетік деп бағалады. Себебі бұған дейін азаматтар мұндай жоғары деңгейдегі қорғау құралына тікелей жүгіну құқығына ие болмаған.

Конституциялық соттың судьясы, заң ғылымдарының докторы Еркін Оңғарбаев аталған сотқа тікелей өтініш беру мүм­кін­­дігінің қолданысқа енгізіл­генін отандастарымыздың конс­ти­ту­ция­лық құқықтары мен бос­тан­дық­­тарын қорғаудағы құқықтық тетік­терді дамытудың маңызды кезеңіне балап отыр.

– Бүгінде Конституциялық сот ұлттық конституциялық іс жүргізу үлгісін жетілдіріп жатыр. Оның бас­ты қағидаттары – Конституцияның үстемдігін қамтамасыз ету, өтініш­терде көтерілген мәселелерді жан-жақты әрі сапалы қарау. Мұндай тәсіл белгілі бір норманың мазмұны мен мақсатын тереңірек түсінуге, оның өзге құқықтық нормалармен байланысы мен қайшылықтарын ай­қындауға, құқық қолдану тәжі­ри­бесіндегі әлеуетін бағалауға, сондай-ақ конституциялық нормалар және қағидаттармен арақаты­насын нақтылауға мүмкіндік береді, – дейді профессор Е.Оңғарбаев.

Оның айтуынша, 2023 жылдан биылғы 1 тамызға дейін Консти­туциялық сотқа 11 мыңнан аса өтініш түскен екен. Олардың 99,8 пайызы немесе 11 580-і – азаматтардан. Сонымен қатар мемлекеттік билік субъектілерінен – 14, Республикалық адвокаттар алқасынан 1 өтінішхат түсіпті. Өз жұмысын бастағалы бері Конституциялық сот 74 нормативтік қаулы қабылдапты. Оның ішінде 65-і азаматтардың өтініштері бо­йын­­ша, ал 8-і мемлекеттік билік субъекті­лерінің өтініштері негізінде қаралған.

Аталған сотқа жүгініп, өз өмі­рі­не қатысты конституциялық құқы­ғын қорғап, әділетке қол жеткіз­ген азаматтардың мысалы да жоқ емес екен. Мәселен, Тимур Са­ған­дықов есімді отандасымыз зейнетке шығар кезде әлеуметтік кемсітушілікке кезіккен. Яғни ол баласының денсаулығына байланысты жұмыстан шығуға мәжбүр болған. Ал ол аралықтағы еңбек өтілі есепке алынбапты.

Конституциялық сот биыл атал­ған азаматтың өтінішін қарап, осы жылғы 7 ақпанда №66-НҚ нор­мативтік қаулысын шығарған. Яғни Конституциялық сот азамат­тың Әлеуметтік кодекстің 208-бабы 1-тармағы 8) тармақшасының Конституцияға сәйкестігін тексеру туралы өтінішін қараған. Аталған нормативке сәйкес жасына байланысты зейнетақы төлемдерін тағайындау үшін еңбек өтілін есептеу кезінде жұмыс істемейтін ананың жас балаларға күтім жасаған (әрбір бала 3 жасқа толғанға дейін, жалпы жиынтығы 12 жыл шегіндегі) уақыты есепке алынады. Ал ер-азаматтарда мұндай мүмкіндік жоқ екен.

Өтініш субъектісі Т.Сағанды­қовтың пікірінше, Кодекс­тің жұмыс істемейтін ананың ғана жас балаға күтім жасаған уақытын есепке алу туралы бұл ережесі бала­ларға қам­­қорлық жасау және оларды тәр­биелеу мәселелерінде ата-ана­ның екеуінің де тең құқықтылығы қағидатына қайшы келеді және кемсітушілік сипатқа ие.

– Ұлым дүниеге келген соң екі ай­дан кейін дәрігерлер оның жағдайын ауыр деп бағалап, меди­ци­налық қорытынды шығарды. Ал жұбайым денсаулығына байланысты баламызға уақытша қарай алмайтындықтан ұлыма көрсе­тілетін күнделікті емдеу-қалпына келтіру шаралары маған жүктеліп, мен жұмыстан шығуға мәжбүр болдым. Кейіннен ұлыма күтім жасаған уақыт аралығы зейнетақы төлемдерін тағайындау үшін еңбек өтілін тіркеу кезінде есепке алынбады, – дейді Тимур Шайдуллаұлы.

Өтініш негізінде барлық материал мен заңнаманы зерделей келе, Конституциялық сот Конституцияға сәйкес балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу – ата-ана­ның етене құқығы әрі міндеті, ал неке мен отбасы, ана мен әке және бала мемлекет қорғауында болады деген мемлекет қағидасын басшылыққа алды. Яғни еліміздің азаматына жалақы мен зейнетақының ең төмен мөлшерінде, жасына байланысты, науқастанған, мүгедек болған, асыраушысынан айырылған жағдайда және өзге де заңды негіздер бойынша әлеуметтік қамсыздандырылуға кепілдік беріледі.

Осы аталған жағдайға байланысты Конституциялық соттың баспасөз қызметі «Жас балаға күтім жасау ерекше қамқорлық пен қор­ғауды талап етеді. Бұлар оның қалыпты физикалық, ақыл-ой, адамгершілік және психологиялық тұрғыдан дамуы үшін қажет. Бала өмірінің осы кезеңінде объективті жағдайларға байланысты ата-ана өзінің еңбек ету құқығын іске асыруда шектелуі мүмкін. Ата-ана міндеттерін орындаумен негізделетін мұндай жағдайлар әлеуметтік қорғау саласындағы мемле­кеттік саясат шеңберінде компен­саторлық тетіктерді әзір­леу кезінде ескерілуге тиіс. Өйт­кені Конституцияда Қазақстан Республикасы қабылдаған, неке мен отбасын, ана мен әкені және баланы қорғауға кепілдік беретін әлеуметтік мемлекет моделі туралы ереже бекітіледі», деп түсіндірді.

Бұл жағдайдан ұққанымыз, Конс­титуциялық сот еліміздің Әлеу­меттік кодексінде айқындалған әлеу­меттік қорғау саласындағы мемле­кет­тік саясат қағидаттарының біріне – әлеуметтік қорғау саласында адам мен азаматтың тең құқықтылығы және олардың құқық­тарын шектеуге жол бермеуге назар аударып отыр.

Тексеру нәтижелері бойынша, Конституциялық сот Кодекстің 208-бабы 1-тармағының 8) тармақшасын төмендегідей түсіндірмеде Консти­туцияға сәйкес келеді деп таныды: яғни жұмыс істемейтін ата-анаға жасына байланысты зейнетақы төлемдерін тағайындау үшін еңбек өтілін есептеу кезінде жас балаларға тікелей күтімді жүзеге асырған уақыты есепке алынатын болды. Яғни баласының ем-шарасына байланысты жұмысынан шығып қалған Тимур Сағандықовтың сол аралықтағы еңбек өтілі есепке алынып, зейнетақы тағайындау үдері­сіне оң септігін тигізді.

Бұл өзгерістердің барлығы елі­міз­дің басты ұстанымы – Әділетті Қа­зақстан құрудың, Заң мен тәртіп қағидатын жүзеге асыру жолындағы нақты қадамдардың бірі ретінде өз жемісін беріп келеді.