Конституция құндылығын қорғау – ортақ міндет

Бүгінгі Конституция адам құ­қық­тарының жалпыға бірдей деклара­ция­сының, азаматтық және саяси құқықтар туралы, экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пактінің, сондай-ақ өзге де адам құқық­тарына қатысты конвенциялардың ере­же­леріне толық сай келеді. Яғни отыз жыл ішінде Қазақстанның констит­у­ция­лық-құқықтық жүйесі кезең-кезеңі­мен жетілдіріліп, негізгі бағыттары жаңар­тылды, жеке адамның құқығы мен бос­тандығын қорғау тетіктері күшейтілді.

Конституцияның терең құқықтық мәні мен қоғам құрылымындағы заңна­малық және ұйымдастырушылық өзге­ріс­терді бірізді жүзеге асыру қабілеті, мемлекеттік басқаруды жаңғыртудағы рөлі мен мемлекет пен қоғамды жан-жақты жаңартудағы шексіз әлеуеті жыл өткен сайын өміршеңдігін дәлелдеп келеді.

2022 жылы Мемлекет басшысы ­Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасымен кон­ституциялық реформа жүріп, әді­лет­ті, қуатты Қазақстанды құру жолы­на бет­бұрыс жасадық. Яғни 2022 жыл­дың 5 мау­­сымында өткен республикалық ­рефе­рендумда Қазақстан халқы өзінің таңда­уын жасап, Конституцияға өзге­рістер мен толықтырулар енгізуді қол­дады. Бұл қадам бүкіл халықтың дауыс беруімен маңызды мемлекеттік ше­шім­­дерді қабылдау дәс­түрін де қалып­тас­ты­рып, жаңа саяси мәдениеттің негізін қалады.

Мемлекет басшысының конституция­лық реформа жасауы елдің дамуына жаңа серпін беріп қана қоймай, қоғамды одан әрі жаңғыртуға және мемлекеттің саяси-құқықтық беріктігін нығайтуға негіз қалап, заң үстемдігін орнатып, жалпыға ортақ тәртіпті сақтауға даңғыл жол салды. Сондай-ақ Конституцияның мемлекет пен азаматтық қоғам арасындағы басты үйлестіруші ретіндегі рөлін арттыра түсті. Жаңа реформаның тарихи маңыздылығы мен саяси-құқықтық құндылығын бұқара да терең түсінді.

Конституциялық реформа нәти­жесін­де Заңның 33 бабына толықтырулар енгі­зі­ліп, Ата заң мәтінінің үштен бір бөлігі­не өзгерістер енгізілді. Бұл Конститу­ция мазмұнының жүйелі жаңартылғанын айғақтайды.

Реформа барысында мемлекеттік бас­қарудың барлық үлгісін жетілдіруге бағытталған институционалдық өзгеріс­тер, билік өкілеттіктерін қайта бөлу, оның ішінде Парламент рөлін күшейту, халықтың мемлекетті басқаруға қатысуын кеңейту секілді бастамалар жүзеге асырылып, мемлекеттік билік жүйесі «күшті Президент – ықпалды Парламент – есеп беретін Үкімет» формуласына сәйкес жаңартылды.

Реформа Ата заңға құқықтық мемле­кеттің құндылықтарын қорғау­дың тұрақ­ты институттарын енгізіп, азаматтардың конституциялық құқық­тары мен бостан­дықтарына кепілдіктер беру жүйесін анағұрлым нығайта түсті. Соның бірі – Конституциялық соттың қайта құрылуы. Қазір ел азаматтары өз конституциялық құқықтарына қатысты мәселелер бойынша Конституциялық сотқа тікелей жүгіне алады. Бүгінгі таңда Конституциялық сотқа өтініштердің басым бөлігі қарапайым азаматтардан түсуі бұл институттың халық үшін аса қажет екенін білдіреді.

Адам құқықтары жөніндегі уәкіл инс­титуты да конституциялық мәр­тебеге ие. Ол Ата заңға сәйкес азаматтардың бұ­зылған құқықтары мен бостандықта­рын қалпына келтіруде жәрдемдесуге міндеттелген.

Сондай-ақ конституциялық реформа аясында өлім жазасы түбегейлі жо­йылып, қылмыстық саясатты ізгілен­діру жолындағы маңызды қадам жасалды. Осы­лай Конституция адамның өмір сүру құқығын сөзсіз ең жоғары құндылық ретінде бекітті.

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасымен жүргізілген конституциялық реформа прокуратура қызметінің конституциялық негіздері­нің дамуына да жаңа серпін беріп отыр. Прокуратура қызметінің құзыреті кон­с­ти­туциялық заңмен реттеліп, Бас проку­рор­ға Конституциялық сотқа жүгіну құқығы берілді. Бұрын прокуратура заң­дардағы Конституцияға қайшы келетін жекелеген нормаларды анықтағанымен, Конституциялық Кеңеске тікелей жүгіне алмайтын. Енді Бас прокурор мұн­дай актілерді Конституциялық соттан дау­лауға толық құқылы. Бұдан басқа, Бас прокурор конституциялық бақылау органдарына Конституция нормаларын рес­ми түсіндіру және халықаралық шарттарды олар ратификациялағанға дейін тексеру туралы өтініш жібере алады.

Қазірдің өзінде Конституциялық Сот ат­қарушылық іс жүргізудегі сот пен про­куратураның, сондай-ақ қылмыстық процесте прокуратура мен тергеп-тексеру ор­гандарының функцияларын ажырату мә­селелері жөнінде өтініштерімізді қарады.

Бас прокуратура Конституциялық Сот­қа судьялардың сұраулары бойын­­ша әртүрлі материалдарды, оның ішін­­­де талдамалық сипаттағы құжат­тар­ды, конституциялық іс жүргізу мәсе­ле­лері бо­йынша қорытындыларды, қада­ға­лау тексерулерінің нәтижелерін, статисти­ка­лық және басқа да деректерді жолдайды.

Прокурорлар сондай-ақ Конститу­циялық соттың түпкілікті шешімдерінің орындалуына белсенді қатысады. Осы мақсатта біз 35 мыңнан аса қылмыстық істі, 13 мыңнан аса азаматтық істі және 45 мыңға жуық әкімшілік құқық бұзушылық ісін зерделеп, тиісті шаралар қабылдадық.

Мысалы, Конституциялық соттың аза­­маттардың жекелеген санаттарына зей­нетақы төлеуді тоқтату мәселесіне қатысты нормативтік қаулысын орындау үшін прокурорлар сот актілерін қайта қарауға және олардың конституция­лық құқықтарын қалпына келтіруге қол жеткізді.

Конституцияның 83-бабында про­кура­тураның мемлекет атынан ел аума­ғында заңдылықтың сақталуына жоға­ры қадағалауды жүзеге асыру, сотта мем­ле­кеттің мүдделерін білдіру және мемлекет атынан қылмыстық қудалауды жүргізу функциялары көрсетілген. Бұл қағидалар прокуратураға заң үстемдігін қамтамасыз етуде белсенді рөл жүктейді.

Прокуратура Конституциямен жүк­телген міндеттерді іске асыру үшін қо­ғамдық қатынастардың түрлі саласы – қылмыстық, азаматтық-құқықтық, әлеу­меттік-экономикалық бағыттарда, әсіресе еңбек, білім беру, денсаулық сақтау, зейнетақымен қамсыздандыру және әлеуметтік қолдау саласында құқық бұзушылықтардың алдын алу және құқықтарды қалпына келтіру бойынша шараларды жүзеге асырып жатыр. Жыл сайын прокурорлардың жүргізген жұмысының нәтижесінде мыңдаған аза­маттың құқықтары қорғалып, қалпына келтіріледі.

Мысалы, биыл прокурорлардың тікелей араласуымен шамамен 2 млрд теңге мөлшерінде жалақы бойынша қа­рыздар өндірілді, 2 мыңға жуық балалар үйінің тәрбиеленушілерінің тұрғын үйге қол жеткізу құқығы қалпына келтіріл­ді, олардың 675-і пәтер алды, 4,5 мың­нан аса ерекше қажеттіліктері бар бала­ның құқығы қорғалды. Прокурорлар­дың заңдылықты қамтамасыз ету жөнінде жүргізген жұмыстарының нәтижелері баспасөз беттерінде тұрақты түрде жарияланып келеді.

Прокуратура органдарының қадаға­лауындағы маңызды бағыттардың бірі – кәсіпкерлік қызметтің консти­туция­лық негіздерін қорғау. Бұл бағытта да жұмыс қарқынды жүріп жатыр. Мәселен, 2025 жылы прокурорлар мем­ле­кеттік органдардың 2 мыңға жуық заңсыз бақы­лау іс-шараларын тоқтатып, 285 шектеу шарасының күшін жойды, 800-ге жуық лауазымды адам жауапқа тартылды. Сондай-ақ прокуратура инвестициялық жобаларды сүйемелдеп, инвесторларға құқықтық қолдау көрсетті. Жыл басынан бері мыңға жуық инвестор осындай көмекке ие болды.

Бүгінгі таңда прокурорлар қылмыстық процесте заңдылықтың сақталуына да ерекше назар аударып келеді. 2021 жылы енгізілген үш буынды модель қылмыс­тық жауаптылыққа тартылған адамдардың конституциялық кепілдіктері – заң мен сот алдында баршаның теңдігі, әділ сот төрелігіне қолжетімділік, өз құқықтары мен бостандықтарын қорғау, білікті заң көмегін алу, жеке бостандық пен дер­бестіктің кепілдігі, кінәсіздік презумпция­сы және басқа да құқықтарын тиімді іске асыруға мүмкіндік береді.

Осы кезең ішінде прокурорлар 1,8 млн-нан аса процестік шешімді зерделеп, 130 мыңнан аса заңсыз қаулының күшін жойды, 13 мың адамды негізсіз қудалау тоқ­татылды.

Үш буынды модель шеңберінде прокуратура органдары Мемлекет басшысы­ның тапсырмаларын орындау үшін биз­нес өкілдерінің қылмыстық жауапты­лық­­қа заңсыз тартылуына жол бермеу, қы­сымды азайту және кәсіпкерлерге қа­тысты қылмыстық саясатты қайта қарау бағы­тында жүйелі шаралар жүргізіп келеді.

Президент Қасым-Жомарт Тоқаев ­­2­022 жылғы мамырда бизнес өкілдері­мен ­кез­­­десу барысында Бас прокуратураға кәсіп­кер­лікті негізсіз қылмыстық қудалау­дан қорғауды күшейту және тиісті заңнама­лық түзетулер әзірлеу жөнінде тапсырма берген болатын. Бұл тапсырмаларды іске асыру үшін Бас прокурордың 2022 жылғы 2 қыркүйектегі Нұсқауымен экономи­ка­лық құқық бұзушылықтар бойынша іс­тер­ді тіркеуге шектеулер бекітілді. Бұдан бас­қа, бизнес өкілдерінің құқықтық қор­ға­лу деңгейін арттыру үшін 2024 жылғы­ 5 шілдедегі Заңмен жекелеген экономи­ка­­лық құқық бұзушылықтар қылмыс­тық ­сипат­­тан арылды, сондай-ақ осындай бір­қа­тар қылмысқа қатысты жазалар жеңіл­де­тілді. 2025 жылғы 16 шілдедегі заңмен ­сот­­қа дейінгі тергеп-тексеру кезеңінде биз­­несті қорғау талаптары қылмыстық-про­цес­тік заңнамаға енгізілді. Осы заңнама­лық және ұйымдастырушылық шаралар­дың нәтижесінде бизнеске қатысты қылмыс­тық істердің саны бірнеше есе қысқарды (2021 жылы – 1 553, 2024 жылы – 406). ­Биыл бұл үрдіс (осы жылдың 7 айында – 145) жалғасады.

Жалпы, прокуратураның құқық қор­ғаудағы бағыты елдегі заңдылық пен құ­қықтық тәртіпті нығайтуды көздейді. Бұл орайда Мемлекет басшысы жарияла­ған Конституцияның рухы мен мұраттарын айғақтайтын «Заң мен тәртіп» қағидатын жүзеге асыру прокуратураның да бас­ты міндеті деп білеміз. Жаһандық сын-қатерлер мен қарқынды өзгерістер болып жатқан кезеңде Заң мен тәртіп» қағидаты еліміздің қарқынды дамуына жол салып, идеологиямыздың тұғыры болуға тиіс. Бұл мақсатқа жетуімізге мемлекеттік сектор өкілдері, қоғамдық ұйымдар мен белсенді азаматтар атсалысып, қоғам үшін бағыт-бағдар беріп, тұрақтылықты қамтамасыз етуге және билік институттарына сенім мен құрметтің қалыптасуына көмектесуге тиіс. Біз сонда ғана қоғам санасында Конституция нормалардың өмір­лік қажеттілігін сезіндіріп, Конституция­ның мәні мен құндылығын азаматтар­дың неғұрлым айқын түсінуіне қол жеткі­зе­міз. Бұл қадам елдегі заңдылық пен тәр­тіптің нығаюына да ықпал етеді. Яғни осы­лай тиімді мемлекеттік басқару, әділ сот төрелігі, құқық қорғау қызметіне және қоғамның кемел құқықтық санасына негізделген Конституция мен заң­дар­дың үйлесімді әрекеті нәтижесінде адам және адамның өмірін, құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ететін құқық­тық экожүйе қалыптасады.

Түйіндей айтқанда, ел аумағындағы заңдылықты сақтау, Конституция мен заңдардың талаптарын орындауы – елі­міздегі әр азаматтың парызы. Осы қасиетті парызды өтеу арқылы біз ел азаматтары­ның құқықтарын, бостан­дықтарын, ар-ожданы мен қадір-қасиетін құрметтеуге қол жеткіземіз. Азаматтарының бостан­дық­тары мен ар-ожданы қорғалатын қо­ғамда конституциялық қағидаттар қоғам қауіпсіздігін нығайтудың, жеке тұлға­ның құқықтары мен бостандықтарын қорғау­дың өзегіне айналады.

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев әрбір азаматтың құқығы қорғала­тын, мемлекеттің қамқорлығын барша жұрт сезінетін қуатты әрі өркениетті мем­лекетті құруға бар күш-жігерін сарп етіп жатыр. Бұл орайда қалыптасқан консти­туциялық тәртіпті қорғау және Президент айқындаған стратегиялық бағыттарды ілгері жылжыту – біздің ортақ міндетіміз.

Берік АСЫЛОВ,

Қазақстан Республикасының Бас прокуроры