Күрделі кезеңнің көшбасшы қайраткері

Зерттеулерде Н.Нұр­мақовтың еліміздегі 1931–1933 жылдары ашаршылық кезінде халықты құтқарудағы белсенді қызметі туралы айтылады. Нығметтанушы ғалым Б.Қабдөшев өз зерттеуінде Н.Нұрмақовтың зұлмат жылдары елдің мұңын жоқтап, аш­тықтан құтқарудың жолда­рын ойластырғанын айта оты­рып, 1927–1930 жылдары БОАК Президиумының мүше­сі Ә.До­совтың тергеудегі көрсе­тулерін келтіреді. Ол Мәскеуде марксизм курсында оқыған Қазақ АКСР Халық комиссарлары Кеңе­сінің бұрынғы төрағасы Н.Нұрмақовпен жиі кездесіп тұрғанын, оның үйінде қашан­да елден келген қызметкерлер, Мәскеуде іссапармен жүрген хал­комдардың жиі бас қосатынын, 1930 жылы қаңтар айының аяғындағы сондай бір кездесуде Нұрмақовтың елімізде масқара асыра сілтеушіліктер мен бассыздықтар орын алып, халықтың ашаршылықтан шыбындай қырылып жатқанын айтып, ашуға булыққанын, Ор­та­лық комитетке хабарлауға фактілер жинастырып жатқанын естігенін жеткізеді. Әрі қарай өз ойын 1932 жылы сәуірде Тәтімов екеуінің Нұрмақовтың Өлкелік комитетті саяси беделден айыру үшін ұсынған келесі шараларына қолдау білдіргендігімен толықтыра түседі:

«Өлкелік комитеттің өзі ұсынып отырғанындай, коллек­тивтендіруді күшейту керек. Оған қарсыласудан еш пайда жоқ. Елден ауа көшу көбейіп барады. Халық көршілес облыс­тарға қарай босып жатыр. Халық бостан-босқа қырылмауы және оларға Мәскеу де назар аударуы үшін босқындарға Сібір, Самара, Саратов, Сталинград губер­ния­ларына, Орал жаққа қарай бағыт алуға кеңес беру керек. Біріншіден, бұл жерден олар нан таба алады. Екіншіден, көршілес облыстағылар көңіл аударады. Н.Нұрмақов М.Калининнен Самара обкомының хатшысы Хатаевич пен Сібір өлкелік комитетінің хатшысы Эйхенің ОК-ге Қазақстандағы жағдай тура­лы хат жазғандарын естіпті. Қазір асыра сілтеуге қар­сы­ласудан келер еш пайда жоқ. Кадрлардан текке айрылып қа­ламыз, оларды партиядан шығарып жібереді. Мәселен, Төреғожиннің айтқан сөзін тыңдаған кім бар? Олай істесек, бізді де ақымақ қылады. Ең бастысы – халықты сақтау болмақ. Қазақтар көтері­ліске шыққан жерлерде қазақ қызметкерлері бітімші болып, ірі оқиғаларға жол бермеуі керек. Себебі қан текке төгіледі» (Қаб­дөшев Б. Нығмет Нұрмақов және Қазақстандағы ашаршылық / Респ. ғыл.-прак. конф.–86-87 б.-2015).

Н.Нұрмақовтың табиғатына тән ұстанымы, қайсар мінезі, шындықты батыл айтып, қол қусы­рып отырмай нақты жаса­ған ұсыныстарының қазақ басшы­лары тарапынан қолдау тауып, бірлесіп әрекет жасауға тырысқаны, Қазақстандағы жағдай­ды көршілес орыс губер­ния­лары басшыларының атынан естіртуге күш салғаны туралы ғалым Б.Қабдөшевтің тұжы­рымдарымен келісеміз. Біз зерделеген жаңа архив құжаттары да бұған көз жеткізіп отыр.

Ресей Федералды қауіпсіздік қызметінің Орталық архивіндегі Н.Нұрмақовты айыптау ісіндегі оның өз сөзіне жүгінейік. 1937 жылы 25 маусымда КСРО ІІХК қызметкерлері Айзенберг пен Ряснойға берген көрсетулерін­де Н.Нұрмақов ұжымдастыру кезін­дегі Қазақстанның ауыл ша­руашылығы басынан кеш­кен қиындықтарды атап өте­ді: тәркілеу кезіндегі жағдай­дың шиеленісуі; байлардың қарсылық көрсетуі; Қазақ­стан бас­шылығының жібер­ген қате­ліктерінен мал шаруашы­лығының күрт құлдырауы; іс қазақтардың республикадан жаппай көшіп кетуіне дейін жеткен. Анығында тергеушілердің сұрағы «Сіздің 1930–1933 жылдары контрреволюциялық қыз­метіңіз нақты неден көрінді?» болғанымен, Н.Нұрмақов контр­революциялық әрекет тура­­лы бірауыз сөз айтпады, күш­теп ұжымдастыру туғызған ауыл ша­руашылығының нақты көрінісін ұсынды.

Н.Нұрмақовтың жауабында ұжымдастыру саясатының әлсіздіктері мен кемшіліктері дұрыс көрсетілді. Жағдайды түзетудегі өзінің іс-қимылы жайлы әрі қарай ол былай деді: «Қазақ­стан басшылығының ұлыдер­жавалық-шовинистік саясат жүргізіп жатқанына көз жеткізген соң, онымен күрес жолына түстік. Мен Қазақстандағы мал басының қырылуы мен аштықтың себептерін Ф.Голощекиннің отаршылдық саясатының салдары деп бағаладым және бұл ойымды Ж.Сәдуақасов, Ә.Өтекин, М.Тәтімов, С.Мұқановтармен бөлістім. Өздері де наразы олар менің пікіріммен келісті. Қа­зақстан басшылығы ауыл шаруа­шылық жағдайын әдейі көте­ріп, мал басы туралы жалған ақпарлар беріп, адам өлімін жасырып отыр дедім. Бұған бір ғана себеп Ф.Голощекин мен О.Исаевтің отаршыл басшылығы және жергілікті басшылардың жауапсыздығы екенін айттым. Мен З.Төреғожинмен, Ш.Тоқ­­­жігітовпен хат алысып тұр­дым». Сонымен қатар Ж.Сұл­тан­бековтің Қазақстан­дағы сорақылықтар туралы хабар­лағанын, ал өзінің оған жағ­дайдың себептерін және рес­публика басшылығына көзқара­сын білдіргенін жеткізеді.

Құжаттар көрсеткендей, Ф.Голощекин ойлап тапқан «топшылдар» мен «жікшілдер», оларды қуғындау сын сағатта қазақ қайраткерлерінің бірігуіне кедергі болмаған. Олардың Орталықтағы Н.Нұрмақовтың төңірегіне топтасып, үміт артқаны байқалады. Н.Нұрмақовтың халық басындағы қасіретке күйзелісі, тығырықтан шығудың жолдарын іздеген жанайқайы айқын көрінеді. Ф.Голощекиннің мінез-құлқы­на, оның айғайшыл, ұраншыл әдістеріне жақсы қанық ол елден жеткен, қазақ қызметкерлері жеткізген хабарларды таразыға салып тұжырымдап, ортақ пікір қалыптастырды. Мал басының азаюы мен ашаршылықтың себептерін ашық, дәл айтып, Ф.Го­лощекин мен оның төңірегінің қателіктерін батыл әшкереледі.

«Контрреволюциялық ұлт­шылдық» Н.Нұрмақовқа та­ғыл­ған басты айып бол­ды. Тер­­­геушілер Н.Нұрмақов­тан Рыс­құловтың контр­­ре­волюция­лық ұлтшыл ұйы­мы­­мен қалай біріккенін айтуды талап етті. Н.Нұрмақов жағдайды мұ­қият, шынайы баяндады. Мәс­кеуде бұған дейін Т.Рысқұловпен кездеспегенін, олардың алғаш 1931 жылы Т.Рысқұловтың Кремльдегі кеңсе­сінде кездесулеріне Қазақ­стандағы халықтың ашар­шы­лықтан қырылып жатқаны себеп болғанын, Т.Рысқұлов барлық қазақ қызметкері ұйымдасып күресу керегін айтқанын, С.Қо­жа­новтың да сондай ойда болға­нын, өзінің Қазақстан бас­шы­лығына деген көзқарасына Т.Рыс­құлов пен С.Қожановтың қанағаттанушылық білдіргенін, жағдайды пайдаланып бәрі Ф.Голощекинді орнынан алу туралы келіскендерін айтып, ешқандай контрреволюциялық мақсатты көздемегендерін, бас­қосудың объективті себептері болғанын, оған негіз болған факторларды түсіндірді. Сөйтіп, контр­революциялық ұлтшыл ұйым деген өтірікті жоққа шығарды.

Тергеушінің «Рысқұловтың «ұйымдасып күресу» дегенін қалай түсіндіресіз және ол қалай іске асырылды?» деген сұрағына Н.Нұрмақов Т.Рысқұловтың жағдайды баяндап, көпшіліктің қолын жинап, БК(б)П ОК-ге хат жазу керегін ұсынғанын, алайда қол жинау топшылдық тура­лы күдік туғызатындықтан өзінің оған қатыспағанын, хатты жеке жазуды ұйғарғанын айта келе, «бірақ мен хат жазбадым, Орталық Комитетке, үкімет басшыларына кіріп, Қазақстандағы жағдайды баяндадым», деп мәлім етті.

Белгілі ғалым Т.Омарбеков Нұрмақовтың 1931 жылы Мырза­ғалиевпен бірге Сталиннің қабылдауында болып, Қазақстан­дағы Ф.Голощекиннің елге әкелген зобалаң саясатынан хабардар еткені туралы Ф.Голощекиннің Сталинге жазған құпия хаты барын жазды (Омарбеков Т. Қазақстан тарихының ХХ ғасыр­дағы өзекті мәселелері. – Алматы, 2003.-95 б.).

Т.Рысқұловтың Сталинге 1932 жылы 29 қыркүйекте және 1933 жылы 9 наурызда жазған екі хаты белгілі. Н.Нұрмақовқа келсек, оның «ұйымдасып хат жазу топшылдық туралы күдік туғызар дедім» деуінде негіз де жоқ емес. Ф.Голощекин Қазақстанға келісімен қазақ қайраткерлерін «сейфуллиншілдік», «сәдуақа­совшылдық», «қожанов­шыл­дық», т.б. жіктерге бөліп, оған Н.Нұрмақовты да жат­қыз­ған болатын (Махат Д. Қазақ зия­лыларының қасіреті. – Ал­маты, 2001.-168 б.). Олай болса хат­ты неге өзі жеке жазбады деген сұрақ туады, түсіндіріп көрелік.

Жалпы, ашаршылық туралы ақпараттар жетіп артылады деуге болады. Қазақ қызмет­керлері жеткізген хабарлар шүбәсіз болатын. Зұлматтың өршіп, шегіне жеткен 1932 жылы Н.Нұр­мақовтың өзі де елдегі әке-шешесін Мәскеуге алдырып, қамқор болған еді. Біздің ойымызша, Н.Нұрмақовқа Сталинге, Орталық комитетке хат жазу үшін аштықтан нақты адам өлімін, мал санының кемуін айғақтайтын сандық, статистикалық ресми мәлімет керек болды. Өйткені ресми құжатсыз Сталиннің сене қоюы екіталай. Бұл ретте Қазақстанның өлкелік комитеті мен республика үкіметінің ресми мәліметі ғана заңды екенін ескеру қажет. Ашаршылық тура­лы хабар берген алғашқы ресми құжат Қазақстан Халком Кеңесінің төрағасы О.Исаевтың қолымен 1932 жылы мамырда жазылғаны мәлім. Олай болса Н.Нұрмақовтың хат жазуын дәлелдердің жеткіліксіздігі емес, ресми құжаттың болмауы тежеді. Сондықтан ол дұрыс шешім қабылдады, уақытты оздырмай Орталық комитетке өзі барып, Қазақстандағы ашаршылық апатын хабарлап, дабыл қақты. Жо­ғарыдағылардың назарын ау­да­­рып, тезірек халықты құтқа­ру­ға, сорақылықтарды тоқтатуға шақырды. Ашығын айту керек, «топшылдыққа» айыпталып, қу­далаудың небір құқайын көр­ген Н.Нұрмақовтың орнында бас­қа біреу болса ендігі жағдайда жоғары лауазымдағы жаңа қыз­ме­тіме кесірі тиер деп, басын аулақ ұстап, үндемей отырар еді. Алай­да Н.Нұрмақов үшін ұлттық мүдде басты ұстаным болатын.

Сталин Н.Нұрмақовтың өз ұстанымына беріктігін, табанды мінезін, кез келген жағдайға оңай тізе бүгіп, бас ұра қоймайтынын жақсы білетін. Сондықтан оның айтқандарын мұқият тыңдады деп ойлаймыз. Хабарланған фактілердің Сталинге ұнамауы әбден мүмкін. Өйткені ол өзінің жүргізіп отырған саясатына қарсы айтылған сынды қабылдай алмайтын. Оған дәлел – халық жадында «Жағалаудағы үй» деген атпен қалған Мәскеудегі Н.Нұрмақов тұрған үйдің 30-жылдардағы тұрғыны Т.Шмидтің естеліктері. Қасіретті жылдардың куәгері 1932 жылы Қазақстан мен Украи­надағы ашаршылықтан қашқан босқындардың Мәскеудегі туыс­тарын паналап, жан сақтағанын айта келе, Сталиннің ол туралы естігендегі мінез-құлқы туралы: «Голод в стране. Все знают о голоде, но наши правители не хотят слушать об этом. Положено было год от года «жить лучше и веселей». И когда Роман Яковлевич Терехов, секретарь ЦК КП(б) Украины, посланный в Москву к Сталину, рассказывает ему о голоде на Украине, вымирании целых сел, – тот грубо перебивает Терехова: «Выдумали сказку о голоде, думаете нас запугать». Через несколько дней Роман Яковлевич был снят со всех своих постов. Чудом уцелел» (Шмидт Т.И. Время, люди и судьбы «Дома на набережной». – Москва, 2015. – 127 с.). Бұл Сталиннің қара­мағындағы қызметкерлермен қарым-қатынасындағы күдігі мен сезікшілдігін көрсетеді. Ол Н.Нұрмақовтың айтқандарына да сенімсіздік білдірді.

Қорыта айтқанда, КСРО басшылары 1931 жылдың өзінде Қазақстандағы ашаршылық туралы хабардар болған. Ста­лин Н.Нұрмақовтың сөзіне құлақ асып, жедел шаралар қолданғанда ашаршылықтың алдын алып, мыңдаған адам аман қалар еді. Сөз жоқ, ол Н.Нұрмақов жеткізген жайларды Ф.Голощекиннен сұрады. Ғалым Т.Омарбеков айтқан Ф.Голощекиннің Сталинге жолдаған құпия хатында нақты жағдайды теріске шығарып, бұрмаланған, ақиқаттан алшақ ақпарлар берілгені күмән тудырмайды. Сталиннің Ф.Голощекин сияқты сенімді жандайшабы тұрғанда кезінде Орталықтың Қазақстандағы жаппай жерге орналастыру, қазақтың бай-ауқатты шаруашылықтарын тәркілеу саясатымен келіспей, айқасып өткен Н.Нұрмақовтың сөзіне құлақ асу, әрине, үмітсіз болатын.

Н.Нұрмақов қарап отырмайды, БОАК-нің атынан Ресей­дің Қазақстанмен шекара­лас губернияларындағы босқындар санын, хал-жағдайын анық­тап, білу үшін жеделхаттар жібереді. Солардың бірінде: «Уфа. Башқұрт ОАК-іне, Мәс­кеуден. Дереу телеграф бойын­ша БОАК-іне Қазақстаннан сіздердің өлкелеріңізге келген шаруашылықтардың шамамен санын, әсіресе балалардың қандай жағдайда екенін хабарлаңыздар. БОАК хатшысының орынбасары – Нұрмақов», делінген (Қабдөшев Б. көрсетілген еңбек).

Белгілі ғалым Қ.Алдажұ­ма­новтың айтуынша, ХХ ғасыр­дың 30-жылдары республикадағы 5,5 млн халықтың аштан қырыл­ғаны 2 млн 200 мың болса, оның 1 млн 750 мыңы – қазақтар. 1933 жылы Қазақстан басшылығына Л.Мирзоян келгеннен кейін де жағдай бірден оңала қоймаған. Қазақтар кеңес одағының Ар­хангельск, Мурманск сияқты алыс өлкелеріне дейін барып, өндіріс орындарында, трестерде ауыр жұмыстарға жалданған. Кеңес өкіметінің оларды қолда­рына жетерліктей қаржы беріп, Қазақстанға қайтару туралы жарлығынан кейін мекеме басшылары ешқандай азық-түлік, қаражатсыз жіберген қазақ­тардың Мәскеуге жетуге ғана шамалары келіп, көпшілігі вокзалда аштықтан өлген. Бұл үрдіс 1936 жылға дейін жалғасқан.

Осы қиын-қыстау кезеңде Н.Нұрмақов қамкөңіл халқы­на қорған болды. БОАК Прези­диумының отырыстарында, барған жерлерінде қазақтар­дың әлеуметтік құқықтарының қорға­луын, жұмысқа орнала­суын қарастырып, тиісті ше­шім­дер қабылдатты. Батыс Сібір өлкесіндегі Кемерево, Ново­сибирск, Кузбасс, Сталинск қала­ларында қазақ балаларына бас­тауыш сыныптарын ашу, жетім балаларды орналастыру, дәрігер­лік көмек, Қазақстан өкіметімен байланыс жасап, мүмкіндігін­ше оларды елге қайтаруды ұйымдастырды. Н.Нұрмақовтың талабы бойынша оған жеткен толық емес мәліметке сүйенсек, 1935 жылы Барнаулда – 90, Ключевскіде – 120, Бердскіде – 98, Славгородта – 58, Сталинскіде 34 жетім қазақ ба­ласы балалар үйіне ор­на­­ластырылған. 1934 жылы Мәскеу облысы Сталиногорск қаласында (қазіргі Тула облысы Новомосковск қаласы) жетім және жалақысы аз қазақ отбасыларының балаларына мектебімен бірге 80 орындық балалар үйін ашу, оны жергілікті бюджеттен қаржыландыру тура­лы шешім шығарған БОАК Президиумы отырысының хатта­масында «Нұрмақов енгіз­ген» деп көрсетілген (Ресей Феде­рациясының мемлекеттік архиві).

Сайып келгенде Н.Нұрма­қовтың Қазақстандағы ашар­шы­лыққа қарсы күресі Ф.Го­лощекиннің қателіктерін ғана емес, жүргізіліп жатқан кеңестік реформалардың өзін ақтамағандығын әшкерелеу, коммунистік партияның саясатын ашық айыптау еді. Бұл Сталин мен Орталық комитеттің беделіне тиген зор нұқсан еді. Сталин мұны ұмытпады, 1937 жылы жаппай қуғын-сүргін кезінде Н.Нұрмақов бірінші болып айыпталды, оны «халық жауы» етіп көрсетуде ІІХК сүйенген негізгі айғақтың бірі – осы. 1929–1933 жылдары күштеп ұжымдастырудың салдарлары, ашаршылық, халық наразылықтары қуғын-сүргін сая­сатын күшейткен себептердің біріне айналды. Кеткен қателік­тер кезінде оған сын айтқандар­дың кінәсінен, олардың БК(б)П ОК-нің нұсқауларын әдейі орындамағандығынан, жергілікті басшылардың зиянкестік әреке­тінен деп табылды. Осындай айыптаулар Н.Нұрмақовқа да тағылды.

1937 жылы 3 маусымда тұт­қындалған күннен контррево­люциялық әрекетпен ешқашан айналыспағанын бірнеше мәрте айтқан Н.Нұрмақов арада 50 күн өткенде, яғни 23 шілде­дегі тергеуде «бар қылмысын мойын­дап», кең түрде айғақ «бер­ді». Қазақстанның ауыл ша­руа­шылығындағы қате­ліктер, мал басының кемуі Н.Нұрмақовтың тап жаула­рының қарсылығына көз жұмып қарағандығынан, ұлтшылдар Н.Нұрмақов, Т.Рыс­құлов, С.Қо­жанов, Т.Жүрге­нов, С.Садуа­қасовтардың контр­ре­волю­циялық іс-әрекеттері­нің партия ұйымының арасына іріткі салғандығынан болып шықты.

Ұжымдастыруға қарсы нара­зы­лықтардың барлығы Нұрма­қовтың атымен байланыстырылды. Оның нұсқауымен 1931 жылы Сарысу, Сайрам, Қарқара­лы аудандарында, Қарақұмда көтерілістер ұйымдастырылды, қой өсіретін кеңшарлардағы бүлдірушіліктер мал басының өлім-жітіміне әкелді, Қарағанды көмір бірлестігінде зиянкестік жұмыстар жүргізілді, Нұрмақов бұған А.Асылбековті, С.Қожа­новты, С.Сейфуллинді, Т.Жүр­геновті, С.Садуақасовты, Ж.Ай­мауытовты, Ж.Сұлтанбековті, З.Төреғожинды, Ә.Өтекин, т.б. тартты делінді.

Нұрмақов «контрреволю­циялық ұлтшыл» Алашорда ұйымының ісін жалғастырды, Қазақстандағы кеңеске қарсы ұйымды басқарды; Нұрмақов пен Рысқұловтың Қазақстан­дағы ашаршылық туралы ортақ пікірлерінің негізінде Мәскеуде Рысқұловтың басқаруымен Орталық Азия, Татарстан, Баш­құрт­­стан мен Дағыстандағы контр­ре­волюциялық топтарды бірік­тірген ұлтшыл, лаңкестік-көте­рілісшіл, пантүріктік ұйым құрылды, оның басшылық құ­рамына Нұрмақов кірді; олар кеңес өкіметіне қарсы қару­лы көтеріліс жоспарлады, Қазақ­станды кеңес одағынан бөліп, Жа­пония мен Германияның про­текторатындағы буржуазия­лық-ұлтшыл мемлекет құруды көздеді; Нұрмақов пен Рысқұлов оңшылдар Рыков пен Бухариннен кеңес алып, Троцкиймен бай­ланыста болды деген айып­тар тағылды. Қазақстандағы қуғын-сүргін Нұрмақов пен Рысқұ­лов­тың атымен байланыстырылды.

Елім деп еңіреген ерлерді тарих ұмытпайды. Ұлтының мүд­десі үшін басын бәйгеге тігіп, тоталитарлық жүйенің құр­баны болған, халқымыздың біртуар ұлы, мемлекет және қоғам қайраткері Нығмет Нұрма­қовтың тұғыры қашанда биік.

 

Сәуле ҚАСЫМОВА,

Ә.Сағынов атындағы Қарағанды техникалық университетінің доценті, тарих ғылымдарының кандидаты