Ақтоғайға бардың ба, Ақсораңға шықтың ба?

Орта жолда ойымызға осы тау­ға ода арнаған арқалы ақын­дарымыздың айшықты теңеу­лері оралды.

Уа-ай, Ақсораң!

Тұрсың ба етектегі елді елемей,

Төбеде жұлдыз, төменде ұшқан құс қалып,

Хан Тәңіріден қарасаң – төбедей,

Мұхиттан қарасаң, мұзарт шыңы бұлт шалып!

Өлең-жырдың өрен жүйрігі Серік Ақсұңқарұлы туған жерінің ту тігер биігін үлкен шабыт үстінде өстіп әспеттеген.

Ал ауыздығымен алысқан арғымақ­тай арындаған Ерлан Жүніс эпикалық сер­пінмен еркін сілтейді.

Ақсұңқар арқаң шұбар, бауырың ала-ай,

Астында қанатыңның Қызыларай.

Шатыры кең даланың өр Ақсораң,

Төсінде Сарыарқаның зәулім сарай.

Көрдіңіз бе, поэзия пырағына мініп шапқан шайырлар қалай-қалай көсі­леді. Көркем пейжазды келістіре кестелеген бас­қа да поэтикалық пафостар баршы­лық. Біз солардың бір-екеуін ғана мысал еттік.

 

Тоқырауын бойы толған талант

Ақтоғайды көруге аңсарымыз алғаш студент кезімізде ауса керек. Өйткені өзіміз оқыған КазГУ-дың қалашығында өтетін ойын-сауықтарда ақтоғайлық қос ақберен – журфактағы Серғазы Мұхтарбеков пен филфактағы Кәмінұр Тәлімов сол тұста «То­қырауын толқындары» ансамблінің орын­дауында кең тараған «Алтын бесік – Ақ­тоғайым» әнін әуелете шырқайтын. Қайыр­масына келгенде бәріміз қосыла кетеміз.

Жайнай бер, жайнай бер, Ақтоғайым,

Жарқырап жұлдыздай бақ-талайың.

Атыңды айтып мақтанайын,

Алтын бесік – Ақтоғайым!

Талай тыңдарманды тамсандырған тамаша әннің авторлары – танымал ақын Абзал Бөкенов және жергілікті композитор Дәртай Сәдуақасов екенін кейін білдік.

Толқып аққан Тоқырауын бойы қай кезде де таланттардан кенде болмаған. Ойлы туындыларымен озбыр отар­шыл­­дыққа қаймықпай қарсы шыққан Нар­ман­бет Орманбетұлы, алқалаған әлеу­мет­ті ән-жырымен әлдилеген Әсет Най­ман­байұлы, көмейіне бұлбұл ұялаған Күләш Байсейітова мен Манарбек Ержанов, айналасын күмбірлеген күйлерімен арба­ған әйгілі Аққыз бен Мағауия Хамзин секілді дүйім дүлдүлдер осы өңірде туып-өскен. Арғы замандардан желі тартқан алтын арқау үзілмей, дәріптеуге лайық дәстүр әлі жалғасып келе жатқаны қандай ғанибет. Республика айтыскерлерінің бас­ты аламандарының бірінде бәйгенің алдын бермей «Алтын домбыраны» жеңіп алған Мақсат Ақановты сол саңлақтардың сарқыты десек жарасады.

 

Желтау. Жіңішке. Жекежал

Елінің егемендігін аңсап, азаттық жолында шексіз азап шеккен Алашорда үкіметі­нің он бес мүшесінің үшеуі өз­дерінің жерлесі екенін ақтоғайлықтар мақтанышпен айта­ды. Аудандық әкім­діктің алдына тәуелсіз­дік­тің таңы атқан 90-жылдардың бас жағын­да қойылған Әлихан Бөкейхан, Әлімхан Ермеков, Жақып Ақбаевтай арыстары­мыз­ға арнал­ған ескерткіш, «Алаш алаңы», тағы басқа да тағылымдық дүниелер кейінгі ұрпақ­ты ұлтжандылық, отаншылдық рухын­да тәрбиелеуге игі әсерін тигізері талас тудырмайды.

Ақтоғайға ат басын бұрмас бұрын облыс орталығына соққанбыз. Қарағанды қаласының қақ ортасындағы бұрынғы Ленин, қазіргі Абай көшесіндегі Әлімхан Ермеков тұрған үй мен пәтердің нөмірі 58/8 сандарымен таңбаланғаны тағдыр тәлкегі емей, немене? Қаһарлы Кремльге қаймықпай кіріп, компартия көсемдері алдында Қазақстан шекарасын шегендеген қайран ердің сотқа тартылғандағы статьяларын көрсетіп, көңілімізге кірбің түсіргенін қайтерсің. Математика ғылы­мы бойынша тұңғыш профессор атан­ған марқасқамыздың адам айтқысыз қор­лық-зорлықты бастан өткергенін ойла­саң өкініш оты өзегіңді өртейді.

Бұрынғы-соңғының жөн-жосығына жетік жергілікті азаматтар бізді Алаш­тың ардақты көсемі Әлихан Бөкейхан­ның кіндік қаны тамған киелі мекенге бас­тап апарды. Алдымен Жіңішке өзені­нің жағасындағы «Талдыбейіт» қорымын­да жерленген Әле­кеңнің туыстарына арнап дұға бағыштап, аруақтар рухына тағзым еттік. Шабанбай би ауылы­ның имамы Айдаржан Балтабай­ұлы құлпытастардағы ескіше жазуларды оқып, біраз жайға қанықтырды. Араб әліп­биін өз бетінше үйренген Айде­кең­­нің зерек­тігі, арғы заман архивтерін ақ­тарудағы алғырлығы арқасында өлке­нің өткен-кет­кенін айғақтайтын көпте­ген құнды құжаттар жарияға жеткені сүй­сінерлік жағдай. Асыл текті Шың­ғыс ханның үрім-бұтағына жататын ақсүйек­­тер қойылғандықтан бұл қабірстан алға­шын­­да «Төретам» аталғанын да осы кісі­ден ­естіп білдік. Кейін әкесі дүниеден қайт­қан­да ­мазарына Омбы жақтан сұрпы бөлек сәмбі тал әкеліп еккендіктен «Тал­дыбейіт» ­бо­лып кеткен екен.

Өрелі өлкетанушы, Ақтоғай аудандық музейінің кіші ғылыми қызметкері Сағат Қалиасқаров Алаш көсемінің ата-бабалары хақында көшелі әңгіме қозғады. Арқар ұранды Бөкейден бергі асылзадалар Ақтоғай, Қарқаралы өңіріне қашан қоныстанғаны, қалай билік құрғаны, қарауындағы қараша халқына қандай пайдасы тигенін тізбелеп тебірене толғады.

Қызыларай қияларынан басталып тоқ арналы Тоқырауынға құятын Жіңішке өзенінің желке тұсында Желтау тұр. Қойнау-қолаты толған қазына. Қатпар тастарында қатталған мол мәдени мұра әлі бірнеше буын ұрпаққа рухани азық болары анық. Басында ақылман абыздар алқа-қотан отырып мәйекті мәселелерді шешкен. Баурайында батырларымыз ат ойнатып, ата жауымен айқасқан.

Білуімізше, бұл жақтың адамдары айтқыш, шетінен сөзге шешен. Тіпті бі­реулерді боқтауының өзі айта жүрер аңызға айналған Сүлейменнің Ысқағын біл­мейтіндер кемде-кем. Айтпақшы, бірде бел­гілі журналист Бауыржан Омарұлы еке­уіміз әйгілі этнограф ғалым, жазушы Ақселеу Сейдімбектің үйіне бардық. Сыр­лы сұхбат үстінде ағынан жарылған Ақаң ертеректе «Лениншіл жастың» меншікті тілшісі кезінде ақсақалдың ауылына арнайы соғып, сәлем бергенін жеткізді.

– Қырсықтығы қырық есекке жүк болар қыңыр қарияның қырына ілінбей аман кетсем деген ойымның дастарқан басын­да быт-шыты шықты. Алдымызға буы бұрқырап келген үйеме табақ етті турау міндеті маған бұйырды. Бабымен балбырап піскен жал-жаяны, басқа да жылы жұмсақты жайғап тастап, қазы-қартаға кіріскем. Барымды салып-ақ баққам. Абыройсыздық аяқ астынан емес пе, оның үстіне аласа жер үстелдің ортасындағы табақ сәл алыс­тау орналасқандықтан қимыл-әрекетім қиындау соқты ма қиялай туралған қа­зы­ның біреуі дөңгелеп барып шатақ шалдың алдына түскені. Бәрі сонымен бітті. Ала көзімен ата қараған Ысекеңнің күткені де сол болса керек, сылқита сыбағамды берді. Сондағы «сөлді» мәтін мынау: «Най­мандардың түйесі жапырағын сыдыра жеп кеткен сасырдың сояуындай сорай­ған бойыңның әкесін..» Бауыржан екеуі­міз балағат аралас болғанымен қиыннан қиыс­тырып шеберлік шегінде шендестіре айтылған тапқыр теңеулерге таңдай қағып, бас шайқағанымыз есте қалыпты.

Еңселі Желтау етегіндегі Жекежал жа­зы­­ғын Әлекеңдей тұлғаның әулеті жайлап­ты. Қирандысы қалған қыстақ орны қор­шалып, мемлекет қамқорлығы­на алы­ныпты. Тағзым тасындағы там-тұм мәлі­меттер Бөкей тұқымдарының дәуір­леген дәуренінен хабар бергендей. Бір кездері мұнда пейіште нұрың шалқы­ғыр Нұрмұхамедұлы Әлихан бала болып ойнаған, азамат атанып ат жалын тартып мінген, арман сапарына аттанғанда артында қалған қасиетті Жекежалдың құнарлы топырағын басқанда көңіл шіркіннің көк теңіздей толқығаны-ай. Маңай мүлгіген тыныштық құшағында. Ақырын аяңдап Алаштың аяулы перзентінің іздері сайрап жатқан адырларды араладық. Жасыл шалғыны жайқалған кең жазираны кезіп, ойға баттық. «Қыр баласы» қырандай қонақтап айналасына аялай көз жүгірткен қиядағы қара тасқа көтеріліп көк мұнар көлбеңдеген көкжиекке көз жібердік. Ана­дайдан менмұндалап Ақсораң асқақ­тайды. Тым алыстан Бектау ата бұлдырайды, бері­ден Беғазы белдері қол бұлғайды.

Ел ішінде академик Әлкей Марғұлан Бегазы-Дәндібай мәдениетіне жататын әйгілі қола дәуірі ескерткіштерін абзал ағасы Әлихан Бөкейханның тапсырмасымен зерттеген көрінеді. Кім біледі, солай болуы әбден ықтимал. Біздің заманымызға дейінгі IX-VIII ғасырлардан тәбәрік іспетті ғажайып мәдени мұра жұртына жеткенше айналайын Арқаның арда табиға­тын тамашалаудан жалғыз сәтке жалықпа­дық. Жасыл жондардың баурайындағы буырқанған бұлақтар, жақпар тастары жалт-жұлт еткен жалаңаш таулар, сай-сала­дағы сансыз бастау – сарқыраған су, көк терек, ақ қайыңдар көмкерген көк­орай беткейлер айналаңа сұқтана қарама­сыңа қоймайды.

Құтты қойнауында қола дәуірінің қордалы құндылықтары құндақталған Беғазы қорымындағы қаптаған бейіттерді қор­шаған қақпақ тастарды жүк көтер­гіш техникалар жүдә жоқ заманда кім­дердің қайдан және қалай әкелгені қай­ран қалдырады. Академик Марғұлан бас­таған археологтеріміз мұны ақи-тақи зерт­тегенімен әлімсақтан жеткен әйгілі мекен­нің шешілмеген жұмбағы әлі көп секілді.

 

Жолбарыстар жортқан жер

Кезінде қазақтың кең даласында аң-құс жыртылып-айырылған. Соның ішін­де сойы бөлегі әрине – сойқан жолба­рыс. Аң патшасы – арыстан деседі. Жолба­рыстың айбаты мен қайраты одан асып түспесе, кем соқпайды-ау. Африканың са­ван­наларындағы мысық тұқымдас екі мық­тының айқастары осындай ойға же­телейді.

Сулы-нулы Сыр мен Арал, Балқаш пен Іле бойындағы қалың қамыс, қоғалы қорық ішінде, қырдағы тобылғы, тораңғы арасында жолбарыстар жортқаны әмбеге аян. Тіпті өткен ғасырдың орта шеніне дейін өлкемізде шұбарала шерінің өсіп-өнгенін дәлелдейтін деректер бар. Алайда табиғаттың тепе-теңдігі бұзылуы, адамдар тарапынан жасалған қиянат салдарынан тарғыл тағының тұқымы тұздай құрып бітті.

Бұған негізінен ашкөзденген азулы аңның айналасына қауіп-қатер төндіріп, малға да, жанға да маза бермеуі себеп болған тәрізді. Жиырмасыншы жүзжылдықтың бас жағында Жетісудың арындаған асау өзендерінің бірі – Ақсу бойындағы біздің ауылға Балқаштан ауып келген жалғыз жолбарысты қапысыз атар от қарусыз-ақ, атадан мирас айбал­тасымен жайратқан Саурық батыр жайындағы аңызды бала ­жастан естіп өстік. Ауылымыздың ірге­сіндегі қара сулы қалың қамыс шетіндегі құм шағыл содан бері «Жолбарыс соққан» атанып кеткен. Жаужүрек жарықтықтың немересі Досымханмен бір сыныпта оқығанымыз­ды өзімізше мақтан етеміз.

Ал енді сол жер бетінен жойылған Тұ­ран жолбарысының соңғы тұлыбы Ақтоғай аудандық тарихи-өлкетану музе­йінде тұр­ғанын көзімізбен көрдік. Шыны ішіндегі ірі жыртқыштың жанына жақындауға дәтің зорға шыдайды. Тұрқы бөлек түз тағысы­на тайсалмай қарау үшін де аңшылар жүрегінің түгі қалыңдау болған шығар, сірә. Қазіргі қалпында уақыт уытына бой алдырған терісі әбден тартылған. Содан барып, қаңқа сүйегі де қаңсыған сияқты көрінеді. Әйтседе сіз бен бізді ептеп үрей­лендіруге жарап тұр.

Музей директоры Индира Игебектің айтуынша, бұл баяғыда Балқаш көлінің жағасын жайлаған соңғы жолбарыстардың бірінен саналады екен. Жүрек жұтқан азаматтар атып алса керек. Әттең, Ақтоғай алыс түкпірде орналасқан аудан. Арнайы келетіндер болмаса бұл кереметті екінің бірі көре алмайды.

Бүгінде Үкімет тарапынан үлкен жұ­мыстар жүргізіліп, Іле-Балқаш мем­ле­кет­тік қорығында жолбарысты реинтродукциялау бағдарламасы жүзеге асырылып жатыр. Мұнда қазір Амур жолбарысының бір-екеуі жіберілді. Солардан тұқым тарап, шерілер шеру тартпақ. Әй, бірақ бұлар бәрібір Тұран жолбарысы емес қой.

 

Сахи сыйлаған суреттер

Ақтоғай сапарында бізді қатты сүйсінт­кен жағдай – жергілікті мұражайдағы ерекше экспонаттар болды. Біріншісі – жоғары­дағы тілге тиек етілген Тұран жолбарысының тұлыбы. Екіншісі – Қазақстанның халық суретшісі Сахи Романов өз қолымен сыйға тартқан қырық картина болды. Атақты қылқалам шеберінің аудандық музейге осыншама суреттерінің түпнұсқасын тарту етуі, шынымен де орасан зор оқиға. Мұндай ғажайып жәдігерлерімен облыстық музейлер де мақтана алмайды.

Сөйтсек саңлақ Сахи осы өңірдің тумасы екен. Марқұмның тағдыры қызық­ты кітапқа немесе кинофильмге арқау болғандай шым-шытырық оқиғаларға толы. Суретші жасы жер ортадан ауғанша өзінің қайда туғанын, кімнің баласы еке­нін білмеген. Балалар үйінде тәрбиеле­ніп, жетімдіктің қорлығын көп көрген. Өксіп жүріп өскен. Алапат аштықтың да, сұрапыл соғыстың да сұмдық зардаптарын тартқан. Әйтеуір әупіріммен аман қалып, қатарға қосылған. Орынбордағы кәсіптік училищеде оқыған. Куйбышевтегі зауытта жұмыс істеген. Сондағы Көркемсурет студиясында өнердің әліппесін ашқан. Ақыр аяғында 1955 жылы Мәскеудегі әйгілі ВГИК-ті Александр Романов деген орыстекті төлқұжатпен бітіріп шыққан.

Суретші Сахи Романов жерлестер ортасында

 

Ұзақ жылдар «Қазақфильмде» сурет­шілік қызмет атқарған Сахидың қатыспаған фильмі кемде-кем. Тіпті Шәкен Айманов өзінің «Алдаркөсе», «Найзатас баурайында» фильмдерінде эпизодтық рөлдерге де түсіріпті. Оның сондай-ақ ұлы Мұхаң бастаған бірқатар классиктеріміздің кітап­тарына иллюс­трациялар салғанын да атап өткеніміз орынды.

Кеңестік саясаттың кесірінен ата-анасынан, ағайын-туыстарынан ерте айрыл­ған Сахи арада көп жылдар өткенде өте кез­дейсоқ жағдайда әпкесі Мәрияшпен қайта табысады. Оқиғаның жай-жапса­рын тұғыры биік тұлғаның туған жиені Зәйіт Сағидоллаұлынан естіп білдік.

– Жаңылмасам, 1979 жылы «Жұлдыз» журналында Сахи Романов туралы мақа­ла жарияланады, – деп бастады әңгіме­сін ол. – Соны оқыған Әлихан Бөкейхан­ның інісі Смахан төренің ұлы – Жәңгір әл­гіні шешеме көрсетіп, «Мына суретші­­нің өмірбаяны сен айтып жүретін жоғал­ған ініңнің тағдырына ұқсайды. Суре­­тін көрші» депті. Содан әлгі суретті көре салысымен анам ағыл-тегіл жылап, «Мы­­нау соның өзі» деген сөзді қайталай беріп­­­ті. Көп кешікпей анам қасына жол біле­тін ­ауылдасымыз, белгілі айтыс ақыны Қуаныш Мақсұтовтың әкесі Мәжікен ағамызды ертіп Алматыға аттанады. Ал­ғашында анамның айтқандарына сене қоймаған Сахаң ат-тонын ала қашып­ты. Кенет анам әлдене есіне түскендей, «Кәне, еңкейіп төбеңді көрсетші, кішкентай кезіңде әлдебір жара шығып, жазылған соң соның орнында тыртық қалған» дейді. Ана кісі еріксіз еңкейеді. Сол-ақ екен, ­шешем «Ой, баурымдап» бас салыпты...

Сахи Романов іле-шала туған жеріне келіп, тағзым етіпті. Әке-шешесінің басына барыпты. Ақтоғайлықтар да атақ­ты жерлесіне лайықты құрмет көрсе­тіп­ті. Ақсораңның етегіндегі қарағай­лы-қайыңды мүйісте сурет салатын шеберхана үйін де тұрғызып беріпті. Дүниеден өтерінің алдында қасына Ілия Жақанов, Ақселеу Сейдімбеков, Қайырбек Сәдуақасов секілді жанына жақын азаматтарды ертіп, Ақтоғай топырағына аунап-қунап қайтыпты. Сол жолы жаңағы суреттерін музейге сыйлапты. Міне, жомарттық деп, туған жерге махаббат деп осыны айт.

Ендеше, Ақтоғайдың музейі Сахидай саңлақтың атын иемденуге сұранып-ақ тұрған жоқ па?..

...Ақтоғайға барғанмен, Ақсораңға шыға алмағанымыз ойымызға әлсін-әлсін орала беруін қарашы. Дәм тартса, тағы бірде барармыз!

 

Қарағанды облысы,

Ақтоғай ауданы