Президент Қасым-Жомарт Тоқаев «Жаңа жағдайдағы Қазақстан: іс-қимыл кезеңі» атты Жолдауында балаларға арнап тегін спорт және шығармашылық үйірмелерін ашуды тапсырған-ды. «Бұқаралық спортқа, дене тәрбиесіне және балаларға басымдық беру керек. Әр облыста, ірі аудан орталықтарында спорт үйірмелерін ашу қажет. «Балалар үйірмесі» қызметін қайта қалпына келтірген жөн», деген еді. Осы тапсырма негізінде «2020–2025 жылдарға арналған кешенді жоспар» әзірленіп, Үкімет қаулысымен бекітілді. Жобаға бюджеттен қаржы бөлініп, арнайы платформалар іске қосылды. Бірақ төрт жылдан бері жүзеге асырылып келе жатқан жобаның шығыны да, былығы да көп болып шықты.
Жүйкені жұқартқан жүйесіз жоба
Балалардың спортпен айналысуына және шығармашылық қабілеттерін дамытуға мүмкіндік беру мақсатында мемлекет «Дене шынықтыру мен бұқаралық спортты дамыту жөніндегі 2020–2025 жылдарға арналған кешенді жоспар» қабылдап, мемлекеттік спорттық тапсырыс жүйесін енгізді. Бұл бастама ата-аналар мен кәсіпкерлерге үлкен қолдау болуы керек еді. Алайда бағдарламаны жүзеге асыру барысында қиындық көбейген. Әуелде спорт секцияларын немесе өнер үйірмесін ашып, мемлекеттік тапсырыс аясында қызмет көрсеткісі келген кәсіпкерлер «artSport.edu.kz» порталы арқылы өтініш беріп, жергілікті әкімдік кәсіпкердің талапқа сәйкестігін тексерген соң, жүйеге тіркеліп жұмысын бастаған.
Кейіннен бағдарламаның ұйымдастырылуында өзгерістер болып, спорт секциялары «DamuBala» платформасына, ал шығармашылық үйірмелер «ArtSport» жүйесінде қалған. Кәсіпкерлер бір жүйеден екінші жүйеге көшіп жүргенде үйірмеге тіркеген балалардың деректері жоғалып кеткен. Кәсіпкер Құдайберген Тұрсынның айуынша, оны қайта тіркеу өте қиын.
«Мен 2021 жылы осы бағдарламаға қосылдым. Алғашында «ArtSport» платформасында жұмыс істедік, 2023 жылға дейін солай жалғасты. Кейін «DamuBala» жүйесі іске қосылды. Ауысу барысында балалар жүйеден жоғалып кетті. Өз басым спорт секциясына 90 баланы тіркеген едім. Бірақ қазір олардың көпшілігі жүйеде жоқ. Негізі, балалар Ұлттық білім беру деректер қоры базасында тұруы керек. Ата-аналары өтінім беріп, оны растап отыруға тиіс. Бірақ менің 90 баламның ішінен тек екі ата-ана ғана құжаттарын растай алды. Қалған балалардың жағдайы белгісіз. Біз өз бетімізше олардың құжаттарын толтыра алмаймыз, өйткені заңға қайшы. Сотқа берейік десек, ол да оңай емес. Қаншама шығынға батасың. Сот шешімі бізге оң нәтиже берсе жақсы. Жекеменшік платформалардың артында кім тұрғаны белгісіз. Олардың қорғаушылары мықты болуы мүмкін. Сондықтан біз үшін белгісіз тұлғамен соттасу – үлкен тәуекел», дейді кәсіпкер.
Жұмсалған қаржыны бақылаудың әлсіздігі, платформалардың тұрақсыздығы, кезектегі балалардың тізімнен жоғалып кетуі сияқты мәселелер кәсіпкерлер мен ата-аналарды әбден қажытқан. Жүйені бақылауға алып бір ізге түсірмесе, жақсы бастама жүгенсіз жобаға айналып барады.
Мәселені шешуге құлық танытқан ешкім жоқ
Президент Қасым-Жомарт Тоқаев: «Жалпы, бұл саладағы жұмыста көзбояушылық пен әміршілдік-әкімшілік тәсілден бас тарту қажет. Үкімет пен әкімдіктер тиісті бағдарлама әзірлеп, шешім қабылдаған кезде осының бәрін ескеруге тиіс», деген еді. Бірақ оны елеген ешкім жоқ сыңайлы. Алып платформаның артында тұрғандар баланы емес, пайданы ойлап, арыз-шағымға жұмған ауыздарын ашпай отыр. Алаңдататыны да осы.
«Бұл жүйеде Мәдениет және ақпарат министрлігі, Туризм және спорт министрлігі, жергілікті әкімдіктер мен басқармалар, сондай-ақ «Атамекен» кәсіпкерлер палатасы барлығы бірлесіп жұмыс істеуі керек. Алайда бұл мәселені шешуге ешкім нақты қадам жасап отырған жоқ. Жүйесіздік пен қағазбастылық кәсіпкерлерді тығырыққа тіреді. Біз қалалық мәслихатқа барып, мәселемізді айтамыз, «Атамекен» палатасына шағымданамыз, бірақ бәрі сол жерде қалып қояды. Жүйенің дұрыс жұмыс істемеуі – мемлекеттік бағдарламаларға, билікке, жалпы жүйеге деген сенімсіздікті арттырып отыр. Президент тапсырма берсе де, орындалуға тиіс міндеттер жүйеленбей жатыр. Қаржы мәселесі де түсініксіз. Жыл сайын мемлекеттік шығармашылық және спорттық тапсырысқа жүз миллиард теңге бөлінеді. Бірақ оның нақты қай платформаға, қанша балаға бағытталатыны белгісіз. Нақты қанша бала үйірмеге қатысып жатқаны туралы толық ақпарат жоқ. 2023 жылдың қарашасында 18 мың бала үйірмеге кезекке тұрды, бірақ жыл соңына дейін олардың барлығы тегін үйірменің игілігін көрген жоқ. «DamuBala» басшылығымен сөйлесейік десек, олар кәсіпкерлермен кездеспейді, диалогке шықпайды. Бұл мәселені министрлік пен Президент Әкімшілігі деңгейінде ғана шешу қажет. Қазір кәсіпкерлер үйірме ұйымдастырумен емес, қағазбастылықпен, ата-аналардың өтінімдерін растау мәселесімен әуре», дейді Құдайберген Тұрсын.
Мемлекеттік шығармашылық тапсырысты іске асыру дирекциясының мәліметінше, Астана қаласында тегін үйірмеге тіркелген 44 мың бала бар. Олардың 26 мыңы – үйірмеге қатысатындар, ал 18 мыңы – кезекте тұрғандар. Бірақ кезек келгенше жыл аяқталады. Ата-аналар да баласын амалсыз ақылы үйірмеге апарады. Тағы бір мәселе – кезек ретінің оңды-солды өзгеруі. Кәсіпкерлер Мемлекеттік шығармашылық тапсырысты іске асыру дирекциясына шағым айтып талай барған. Дирекция басшысы Ерлан Құралбайұлы бұл жайдан хабардар. Бірақ аталған платформалардың базасын тексеру құзырына кірмейтінін айтып, бұл істе адам факторының әсері бар екенін алға тартты. Ол да мәселенің оңынан шешілуіне мүдделі.
«DamuBala» – жекеменшік платформа. Біз тек сол жерде жұмыс істейміз, мемлекеттің қаржысын осы жүйе арқылы бөлеміз. Бірақ бұл жүйедегі жұмыс барысын, базасын бақылау біздің құзырымызда емес. Қазіргі кезде 40 мың баланың дерегін қолмен енгізуге мәжбүр болып отырмыз. Осындай ауқымды жұмысты 22 адам ғана атқарып отыр», дейді ол.
Бала болашағы бизнеске айналды
Жергілікті уәкілетті органдар бұл мәселені реттеуге қауқарсыз екенін мойындап отыр. Себебі олар платформада ұсынылған мәліметтер негізінде ғана жұмыс істейді. Ал платформаны бақылайтын арнайы орган жоқ. Осылайша, мемлекеттен бөлінетін қаржы белгілі бір кәсіпкерлердің қолына өтіп жатқанымен, олардың нақты қанша балаға сапалы қызмет көрсетіп жатқаны белгісіз. Оған қоса, мыңнан аса баланы бірден қабылдап, бірақ нақты нәтиже көрсетпеген кәсіпкерлер бар. Мұның бәрі бағдарламаның ашықтығына күмән келтіреді.
«Кейбір кәсіпкерлер 1 мыңнан аса баланы тіркеп, жыл сайын 250–300 миллион теңге алады, бірақ оның нақты нәтижесі көрініп жатқан жоқ. Бұл қызғаныш емес, мәселе ашықтықта. Егер мемлекет осыншама ақша бөлсе, оның нақты қайда жұмсалғаны көрсетілгені дұрыс. Болмаса бір кәсіпкерге 300 баладан артық оқытуға рұқсат берілмеуі керек. Өйткені 1000 баланы оқыту үшін жеке ғимарат, кемінде 50–60 мұғалім, оқу құралдары қажет. Сондықтан 1200 баланы нақты қай жерде оқытып жатыр, қанша мұғалімі бар, қандай жетістіктерге жетті, бұл қаражат қаншалықты тиімді жұмсалды деген сұрақтарға жауап болуға тиіс», дейді Қ.Тұрсын.
Мемлекеттік шығармашылық тапсырысты іске асыру дирекциясының басшысы Ерлан Құралбайұлы кәсіпкерлікті шектеуге болмайды деген уәж айтады. Бірақ жүйені бір орталыққа біріктіріп оңтайландыру мәселенің шешімі екенін атап өтті. «Қазіргі таңда бұл мәселені шешудің бірден-бір жолы – жүйені орталықтандыру, яғни барлық жұмыс барысын бірыңғай басқарылатын жүйеге көшіру», дейді ол.
Ал кәсіпкерлер «face id» тексеру жүйесін енгізуді ұсынып отыр. Сонда, шын мәнінде, қанша бала тегін үйірмеге қатысып жүргенін білуге болады дейді. Осылайша, мемлекеттің ақшасымен қалтасын қампитып отырғандар анықталып, жемқорлықтың жолы кесіледі. Әрі балалар үйірмеге тұрақты қатысатын болса, жобаның негізгі мақсаты орындалып, сапалы нәтиже болады.