Мал шаруашылығы және жемшөп өндірісі саласындағы аграрлық ғылым қазіргі кезеңде көптеген аяқталған әзірлемеге ие. Қазақстандық ғалымдардың мал шаруашылығы селекциясы мен технологиясындағы ғылыми жетістіктері айтарлықтай салмақты. Бұл олар құрған жоғары өнімді тұқымдарда, ауыл шаруашылығы жануарларының тұқымішілік және зауыттық түрлерінде, ресурс үнемдеу технологияларында растау тапты.
Агроөнеркәсіптік кешеннің мал шаруашылығы саласында мал өнімділігін арттыру бойынша жұмыстар жалғасуда, жоғары өнімді тұқымдарды пайдалану кеңеюде, жануарларды азықтандыру және ұстау жүйелері, ұйымдастыру формалары мен өнім өндіру технологиясы жетілдірілуде.
Асылдандыру жұмыстарының тиімділігі популяциялық генетика жетістіктерін практикаға кеңінен енгізуге, сұрыптау мен іріктеу әдістерін жетілдіруге, өндірісте отандық ауыл шаруашылығы жануарларының өнімділігі мен асыл тұқымдық сапасының генетикалық әлеуетін анықтауға және іске асыруға, қолда бар тұқымдарды одан әрі жетілдіруге және жаңа тұқымдарды, жоғары өнімді типтер мен желілерді шығаруға байланысты. Сонымен қатар асыл тұқымды жұмыстар кешеніне жануарларды азықтандырудың, ұстаудың және көбейтудің ғылыми негізделген нормалары кіруі керек.
Осы мақсаттарға қол жеткізу үшін Республикада табиғи ресурстарды ғылыми сүйемелдеудің де, ұтымды пайдаланудың да үлкен әлеуеті бар. Осылайша, бүгінде республикада мал шаруашылығы, құс шаруашылығы және жемшөп өндірісі саласында ғылыми-зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру және жүргізу, ғылыми әзірлемелерді, инновациялық технологияларды енгізу бойынша елдің басты ғылыми-әдістемелік және үйлестіру орталығы болып табылатын Қазақ мал шаруашылығы және жемшөп өндірісі ғылыми-зерттеу институты өз қызметін жүзеге асыруда.
Институт бәсекеге қабілетті ауыл шаруашылығы малдарының, құстардың түрлері мен желілерін және мал азықтық дақылдардың сорттарын шығарудың сондай-ақ мал шаруашылығы мен жемшөп өндірісінің инновациялық технологияларының қазіргі заманауи әдістерін пайдалану негізінде Қазақстанның мал шаруашылығы салаларын дамытуды ғылыми қамтамасыз етеді.
Қазақстанның тәуелсіздігі кезеңінде институт ғалымдары етті және сүтті мал шаруашылығы, қой шаруашылығы, жылқы шаруашылығы, құс шаруашылығы, жемшөп өндірісі мен жайылым саласын дамытуға лайықты үлес қосты.
Мал шаруашылығы саласында ғылыми зерттеулер сүтті және етті бағыттағы ірі қара малдың отандық тұқымдарының асыл тұқымды және өнімді сапасын жетілдірумен, сондай-ақ оларды күтіп-бағуы мен азықтандырудың инновациялық технологияларын әзірлеумен байланысты.
Мәселен, етті мал шаруашылығында 30 жылдық кезеңде республикада 5 зауыт желісі сынақтан өткізіліп, селекциялық жетістіктерге патенттер алынды: етті ірі қара малдың әулиекөл тұқымының «Табакур 1350 АУЛК-66»; «Зенит-Чубат 1165 АУЛК–66»; қазақтың ақбас ірі қара мал тұқымының «Макет 6527», «Микрон 6191», «Адонис 3410» зауыттық аталық іздері.
Сүтті мал шаруашылығында отандық тұқым аналықтары мен шетелдік гендік қор өндірушілері негізінде өнімділігі мен технологиялық көрсеткіштері бастапқы тұқым малдарынан 25-45%-ға артық жаңа тұқымішілік түрлері апробацияланды: алатау тұқымындағы «Ақырыс» сүтті малының қоңыр типі; симментал тұқымындағы «Сайрам» қара-ала мал типі және «Ертіс» қызыл-ала типі. Малдың жаңа түрлерінің өмір бойы сүт өнімділігі шеттен әкелінген сүт тұқымдарының көрсеткіштерінен 5-8%-ға жоғары.
Молекулярлық-генетикалық зерттеулердің нәтижесінде институт ғалымдары елде өсірілетін барлық ірі қара мал тұқымының генетикалық профилін орнатуға мүмкіндік берді. Бұл жануарларды, біріншіден, шығу тегін, екіншіден, тұқымын анықтауға мүмкіндік берді.
Бұдан басқа, институт қызметкерлері BLUP – әдістемесі негізінде ірі қара малдың асыл тұқымдық құндылығын индекстік бағалаудың қазіргі заманауи әлемдік талаптарға сәйкес келетін әдістерін құрды, сондай-ақ сүт және ет малдары популяциясының экстерьерінің желілік стандарттарын әзірледі, дұрыс асыл тұқымдық есеп жүргізу жүйесін әзірледі. Мұндай жаңа әзірлемелер Қазақстанда өсірілетін ірі қара мал популяциясын генетикалық жетілдіру жөніндегі селекциялық бағдарламаларды оңтайландырудың алғышарты болды.
Сондай-ақ «Сыбаға» мемлекеттік бағдарламасы аясында мамандандырылған ет бұқаларын жұта будандастыруда пайдалана отырып, жергілікті малды тұқымдық түрлендіру бойынша селекциялық тәсілдер пысықталды. Бұл ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілерге бұқаларды ел өңірлері бойынша түрлі шаруашылық құрылымдарында негізді пайдалануға мүмкіндік береді.
Бордақылау алаңдары мен түрлі қуаттылықтағы кешендер жағдайында етті малдың жас төлін өсірудің, бордақылаудың технологиялық тәсілдері зерттелді және жетілдірілді, мал өнімділігін 12-15%-ға арттыруға мүмкіндік беретін әртүрлі жыныстық-жас топтарындағы жануарларды, сүтті малды азықтандырудың егжей-тегжейлі нормалары мен оларды ұстаудың инновациялық тәсілдері әзірленді.
Тәуелсіздік жылдарында республиканың қой, ешкі шаруашылығында биязы жүнді екі тұқым: етті-жүнді бағыттағы етті меринос, жүнді-етті бағыттағы қазақстан мериносы; биязылау жүнді бағытта төрт тұқым: қазақтың етті-жүнді қойы, қазақтың кроссбредті биязылау жүнді қойы, ақжайық етті-жүнді қойы, қазақтың етті тезжетілгіш биязылау жүнді қойы тұқымдары; етті-майлы өнімділік бағыттағы екі тұқым: қазақтың құйрықты ұяң жүнді қойы, сарыарқа құйрықты қылшық жүнді қойы тұқымдары шығарылды. Бұдан басқа, республиканың әр түрлі ауа райы және жайылымдық жағдайларына жақсы бейімделген, түрлі өнімділік бағыттағы қойдың 14 тұқымдық түрі мен ондаған жоғары өнімді желілері сынақтан өтті. Олар қойдың тауарлы бағыттағы топтарының өнімділік сапасын жақсартуға айтарлықтай әсер етіп келеді және жалпы саланы дамытуға үлкен ықпал етуде.
Сонымен қатар ДНҚ технологиясының негізінде институт ғалымдары 5 қой тұқымын (ақжайық, еділбай, қазақтың биязы жүні, қазақтың құйрықты ұяң жүнді қойы, сарыарқа құйрықты қылшық жүнді қойы) зерттеп, отандық еділбай тұқымының халықтық сұрыптау арқылы шығарылғанын анықтады. Оның генетикалық құрылымында басқа тұқымдардың гендері жоқ екені, яғни тұқым генотипінің бірегейлігі айқындалды және оны басқа елдердің ғалымдары мойындайды. Тұқымның бағалылығына жақын шетелдер тарапынан малға үлкен сұраныс дәлел бола алады.
Технологиялық аспектіде 30 жыл ішінде қой өсіруші ғалымдар қойды азықтандыру мен бағудың әр түрлі технологияларын жасап шығарды және ғылым мен техниканың жетістіктерін енгізе отырып, 20 «модельдік» фермалар құрды.
Нарықтық экономика жағдайында ешкі шаруашылығының дамуы ерекше маңызға ие. Бұл саланың өнімдеріне, әсіресе жіңішке түбітке (16,0 микронға дейін) сұраныс артып келеді. Сондықтан соңғы онжылдықтағы зерттеулер кашемир типіндегі жіңішке түбітті және могер типті біртекті жүнді ешкілердің популяциясын құруға бағытталды және болашақта жалғасын табатын болады, сондай-ақ заанен және басқа да сүтті ешкі тұқымдарын асылдандыру жұмыстарында кеңінен қолдану арқылы ешкі сүтін өндіруді арттырудың да маңызы өте зор.
Қазақстан Республикасының тәуелсіздігі кезеңінде жылқы шаруашылығы саласында: мұғалжар жылқы тұқымы, Құланды және Қожамберді тұқымішілік типтерімен, Мейман, Сары-Айғыр, Мерген, Арал, Құлан айғырларының зауыттық желілері құрылды; аталған желілердің өндіруші- жалғастырушыларының жалпы саны 300-ден астам басты құрайды, олар тұқым өсірілетін өңірлер бойынша кеңінен таралған.
Көшім тұқымында жылқылардың Жаңғалы зауыттық типі, айғырлардың Ласковый, Байкал, Хитрец зауыттық желілері құрылды, олардың ізбасарлары аналық табындардың асыл тұқымды және өнімді көрсеткіштерін жақсарту үшін қарқынды қолданылады.
«Жабы» түріндегі қазақ тұқымында Селетин зауыттық типі құрылды, Памир, Браслет, Зымыран, Задорный айғырларының зауыттық желілері сыналды, олардың 350-ден астам жалғастырушылары, өндіруші айғырлары бар.
Аталған селекциялық жетістіктердің жануарлары аналогтардан артықшылығы бар: тірі салмағы бойынша 8-12%; лактация кезеңінде 300-400 кило сүт; бордақыланған жас малдардың сою өнімділігі 3-5%.
Сондай-ақ мамандар мәдени жайылымдарда жергілікті тұқымдардың төлдері мен буаз биелерін ұстаудың жаңа тәсілдерін пайдалану элементтерімен жылқы шаруашылығы өнімдерін өндірудің қарқынды технологиясын ойлап тапты.
Құс шаруашылығы саласында институт ғалымдары құс шаруашылығы саласын құрама жем дайындау, ауыл шаруашылығы құстарын азықтандыру және ұстау бойынша жаңа ғылыми әзірлемелермен қамтамасыз ету бойынша жұмыс істеуде.
Қазіргі уақытта шаруа және фермер қожалықтары үшін жұмыртқа бағытындағы төлдер мен ересек тауықтарды шикі протеинге, лизинге, метионинге, цистинге және триптофанға, торда, өнеркәсіптік табынды және еденде күтіп-бағу кезінде азықтандырудың әзірленген технологиялары Жамбыл облысының «Aca DAMU» ЖШС-не, Алматы облысының «Калинин» ШФҚ-на енгізілді. Ауыр кроссты асыл тұқымды үйректерді өсімдіктен алынатын құрама жеммен шектеулі азықтандырудың оңтайлы режімі және үйректерді терең төсеніште бордақылаудың ресурс үнемдейтін технологиясы әзірленді және Алматы облысының «Калинин» ШФҚ мен «Кәрім» ШҚ өндіріске енгізілді.
Институттың құс шаруашылығындағы селекция процесіндегі негізгі әзірлемелері мен жетістіктері: «Алатау» қостізбекті жұмыртқа кроссы; «Медеу» екітізбекті кроссы; Пекин үйректерінің «Арман» жаңа жоғары өнімді кроссы; «Бескөл түсті» отандық үйрек тұқымы; жоғары өнімді желілер: әкелік - БЦ-1 және аналық - БЦ-2 құру болып табылады.
Жемшөп өндірісі саласында – мал шаруашылығын дамыту практикасы мал өнімділігінің генетикалық әлеуетін сәтті іске асыру, инвестициялық жобаларды енгізу мықты азық базасын құрмай және жануарларды толық азықтандыруды ұйымдастырусыз, далалық жемшөп өндірісін толық көлемде қалпына келтірусіз, құрама жем кәсіпорындарының қызметі, тұрғын үй шаруашылығының қажеттіліктері үшін жоғары сапалы және шырынды жем дайындау мүмкін емес екенін көрсетуде.
Қазіргі заманғы азық-түлік базасы егжей-тегжейлі ғылыми нормаларға сәйкес жануарлардың барлық түрін толық және теңгерімді тамақтандыруды ұйымдастыруға мүмкіндік бермейді. Олардың өнімділігінің генетикалық әлеуеті тәжірибеде тек 40-60% ғана пайдаланылады.
Қазақстан мал шаруашылығын тиімді дамыту үшін зор мүмкіндіктерге ие. Жануарлар тұқымдарының тұқымдық аудандастырылуын сақтаудың әртүрлі табиғи-климаттық жағдайларын, ауыл шаруашылығы алқаптарының үлкен аудандарын пайдаланудың ұтымды ғылыми негізделген тәсілі ішкі нарықты мал шаруашылығы өнімдерімен молықтыру үшін де, оны экспортқа өткізу үшін де үлкен демеу болуға тиіс.
Республиканың жайылым ресурстары айтарлықтай, бірақ толық пайдаланылмайды. Қазіргі уақытта ауылдық елді мекендер маңындағы жайылымдарды шамадан тыс пайдалану халық тығыз орналасқан жерлерде, әсіресе елдің оңтүстік-шығыс бөлігінде жайылымдық жерлердің сарқылуына алып келген қалыптасқан проблемалардың бірі. Статистикалық деректерге сәйкес шөлейттенген және тозған жерлердің ауданы ел аумағының 15%-дан астамын құрайды. 186,5 млн гектар жайылымның 27,1 млн. гектары аса тозған.
2015-2017 жылдар кезеңінде республиканың 14 облысы бойынша «ГАЖ технологияларды пайдалана отырып, жайылым ресурстарын басқару» интерактивті картасы әзірленді. Бұл карта 5 қабаттан тұрады: азықтық жайылым ресурстары, жайылымдарды суландыру, жайылымдық учаскелерге малдың жүктемесі, босалқы жерлерде жайылымдардың болуы, табиғи-климаттық аймақтар бойынша жануарларды тұқымдық аудандастыру. Карталар масштабы 1:1 500 000, егжей-тегжейлі аңыздары мен түсіндірме жазбалары берілген.
Іс жүзінде осы карталардың деректерін пайдалана отырып, белгілі бір жайылым учаскелері бар шалғай жайылымдық, жайылымдық мал шаруашылығын дамытумен айналысатын ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілер WEB-портал арқылы келесілерді анықтай алады: қысқаша сипаттамалы жемшөп ресурстарының түрлерін: бұл түр қай жерде кездесетінін (әкімшілік бірлік), қандай жағдайларда (аймақтар, топырақ, рельеф), жемшөп қатынасында өсімдік формаларының шығымдылығы мен сапасы, пайдаланудың маусымдылығы, жайылымдардың ботаникалық құрамы; суландыру құрылғыларының саны, олардың орналасқан жері, типі, суландыру құрылғыларындағы судың минералдану дәрежесі; мал түрлері бойынша жануарлардың тиісті тұқымдарын іріктей отырып, олардың сапалық және сандық өнімділік көрсеткіштерін бағалай отырып, босалқы жерлердегі жайылымдардың болуы мен жай-күйінің толық көрінісін және шалғайдағы мал шаруашылығын кеңінен дамыту үшін оларды игерудің келешекті алаңдарын, тұқымдардың таралу ареалын нақтылай отырып, әкімшілік аудандар бойынша табынның оңтайлы құрылымын; 100 гектар жайылымға, фондық және тозған жайылымдарға ауыл шаруашылығы жануарларының жол берілетін жүктемелері (оларды қойлардың шартты бастарына ауыстыру кезінде).
Құрылған сайт қалың бұқараға, фермерлерге және басқа да мүдделі тұлғаларға Қазақстанның жайылымдық мал шаруашылығын тұрақты және экономикалық тиімді дамыту үшін картографиялық материал мен ақпараттық-талдау базасын пайдалануға мүмкіндік береді.
Институт селекционерлері еркекшөп, жоңышқа, бидайық, шабындық құмай, субетеге, бетеге, жима тарғақ, тамыржусан, азықтық құмай, изеннің 32 отандық сұрыптарын шығарды. Изеннің Искен және Зебри 85 келешекті сорттары Мемлекеттік сынақтан өтуде.
Ауа-райының жаһандық жылыну аясында азық-түлік тапшылығы байқалады, жемшөп дақылдарының құрғақшылыққа төзімді сорттарына сұраныс артып келеді. Осыған байланысты қуаңшылыққа төзімді еркекшөп, жоңышқа және эспарцет сорттарының бастапқы тұқым шаруашылығы бойынша жұмыстар жүргізілуде.
Ауыл шаруашылығы министрлігінің тапсырысы бойынша «2017-2020 жылдарға және 2020-2025 жылдарға арналған ауыл шаруашылығы жануарларын азықпен қамтамасыз ету жөніндегі Концепция (азықтық теңгерім)» әзірленді.
Қазақстан фермерлерімен бірге ғалымдар ФАО/ҒЭҚ «Орталық Азия мен Түркияның қуаңшылыққа ұшыраған және тұзды ауыл шаруашылығы өндірістік ландшафттарындағы табиғи ресурстарды кешенді басқару» (ИСЦАУЗР-2) жобасы бойынша зерттеулер жүргізуде. Жобаның басты мақсаты – құрғақшылыққа төзімді жем-шөп дақылдарын кеңінен тарату.
БҰҰ ДБ-мен «Алтай, Батыс Тянь-Шань және Шарын, Сырдария өзендерінің орман экожүйелеріне төнетін қатерді азайту үшін жайылымдарды біріктірілген басқару бойынша кешенді шараларды әзірлеу және іске асыру жөніндегі қызметтер» келісімшарты аясында 4 пилоттық учаске үлгісінде 4 ауылдық округте жайылымдық және орманжайылымдық учаскелерінде жайылымдық инфрақұрылымды жақсарту және жайластыру бойынша зерттеулер жүргізілді. Әрбір пилоттық учаске бойынша орыс және қазақ тілдеріндегі тиісті тақырыптық карталары бар «Жайылымдарды басқарудың кешенді жоспарлары» әзірленіп, келісілді.
Мал шаруашылығы және жемшөп өндірісі ғылыми-зерттеу институты тұтынушыларды сапалы, табиғи тамақ өнімдерімен қамтамасыз ету үшін қоғамдық тізбекте белсенді жұмыс істейді.
Осылайша, институт республикада практикалық маңызы бар және ауыл шаруашылығы жануарлары мен құстарының өнімділігін арттыруға, елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуде және оның аграрлық секторының бәсекеге қабілеттілігінде өз рөлін атқаратын өнімнің жалпы өндірісінің одан әрі өсуіне оң ықпал ететін мал шаруашылығы, құс шаруашылығы салаларының дамуын нақты қамтамасыз етудің өзекті ғылыми проблемаларын қамтиды.
«Қазақ мал шаруашылығы және жемшөп өндірісі ғылыми-зерттеу институты» жауапкершілігі шектеулі серіктестігі